Gdańsk

Poza centrum Będąc w Gdańsku warto wybrać się do dzielnic położonych na obrzeżach miasta, w których można zwiedzić zarówno wielowiekowe cenne zabytki, jak katedra w Oliwie, jak i miejsca związane z najnowszą historią kraju, m.in. pomnik na Westerplatte czy Stocznię Gdańską.

Kościół Menonitów

Menonici, wyznawcy surowego odłamu protestantyzmu, już w latach 60. XVI wieku zaczęli przybywać do Gdańska. Nie wolno im było osiedlać się w samym mieście, wybierali więc przedmieścia, takie jak Stare Szkoty i Nowe Ogrody. Gdy na początku XIX wieku dwie istniejące w Gdańsku grupy menonitów: flamandzka i fryzyjska, postanowiły się połączyć, trzeba było wybudować nowy zbór. Wzniesiono go w 1819 roku u podnóża Górki Biskupiej. Powstała zgodna z me-nonicką surowością, skromna, klasycystyczna budowla, o nietypowej konstrukcji, w której funkcję nośną pełnią wewnętrzne filary. Dzięki temu rozwiązaniu ściany zewnętrzne można było przepruć wielkimi oknami. Menonici opuścili Gdańsk po II wojnie światowej, a ich zbór użytkują obecnie członkowie Kościoła Zielonoświątkowego. INFO Menonitów 2, tel. 058 302 68 42.

Górka Biskupia

Miejsce to niegdyś należało do biskupów włocławskich i stąd też wzięła się jego nazwa. Przez wieki z tego właśnie wzniesienia różni artyści „portretowali” miasto. Dziś, zwłaszcza latem, widok przesłaniają wybujałe drzewa, ale i tak warto wspiąć się na szczyt tego morenowego wzgórza, aby z góry obejrzeć panoramę Gdańska, rozciągającą się od Starego Miasta po Stare Przedmieście, i fortyfikacje zamykające miasto od południa. Wspaniały punkt widokowy, tak miły gdańszczanom podczas pokoju, w czasie wojny mógł się stać dla miasta niebezpieczny. Dlatego już na początku XVII wieku wzniesienie ufortyfikowano. Potem fortyfikacje umacniali i przebudowywali inżynierowie napoleońscy i pruscy, a podczas II wojny światowej wzniesiono tu ogromne schronisko dla hitlerowskiej młodzieży. Ceglany gmach z wysoką wieżą widokową nie jest niestety udostępniany zwiedzającym.

Kościół św. Ignacego

Późnobarokowy kościół Jezuitów z połowy XVIII wieku zachował się niemal w niezmienionym stanie od momentu budowy. Jedynie po 1815 roku przebudowano pierwotnie dwuwieżową fasadę. Na początku XX wieku ołtarz główny ozdobił wielki obraz przeniesiony tu z Kolonii. Zabytkowy wystrój zachowała zakrystia ozdobiona herbami dobroczyńców gdańskiego kolegium jezuickiego, które stało niegdyś w pobliżu kościoła. W tej świetnej szkole kształcił się m.in. twórca polskiego hymnu narodowego – Józef Wybicki.

Kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa

Neogotycki kościół, wybudowany w latach 1820–1823 według projektu najwybitniejszego architekta Prus Karla Friedricha Schinkla, przeznaczony był dla gdańskiej gminy ewangelickiej. Neogotyckie formy świątyni, zwłaszcza gwiaździste sklepienia, nawiązują do architektury krzyżackiej, którą architekt poznał podczas wyprawy do Malborka. W pobliżu rozciąga się Oruński Park, którego początki sięgają XVII wieku, będący, obok oliwskiego, najpiękniejszym parkiem gdańskim. INFO Gościnna 15, tel. 058 309 09 78.

Lwi Dwór

Nie wiadomo, dlaczego dom podcieniowy postawiony tu w 1. połowie XVII wieku nazwano Lwim Dworem. Podanie głosi, że niegdyś mieściła się tu karczma, w której na noc zatrzymał się Jan III Sobieski. Bardziej prawdopodobne, że król przenocował w pobliskim Dworze Ferberów (Trakt św. Wojciecha 293), który obecny kształt uzyskał jednak w późniejszych stuleciach.

Kościół św. Wojciecha

Jest to jeden z najstarszych kościołów Gdańska. Wedle tradycji na tym miejscu przed tysiącem lat stał otoczony pogańskim kultem wielki dąb, pod którym w 997 roku nauczał św. Wojciech, zanim ochrzcił mieszkańców Gdańska. Legenda głosi też, że gdy biskup zginął męczeńską śmiercią z rąk Prusów, jego ciało złożono w dziupli tegoż dębu, a potem dopiero odesłano do Gniezna. Na pamiątkę tych zdarzeń już w XIII wieku osiedli tu benedyktyni wznieśli kościół. Budowla ta nie przetrwała do naszych czasów, a istniejąca do dziś świątynia powstała w latach 70. XVI wieku, na fundamentach XIV-wiecznego kościoła. Najcenniejszym zabytkiem w kościele są flamandzki tryptyk przedstawiający Mękę Chrystusa oraz XVII-wieczny obraz św. Wojciecha w ołtarzu głównym. INFO Trakt św. Wojciecha 440, tel. 058 309 04 48.

Dworzec Główny

Pierwszy skromny dworzec kolejowy w Gdańsku stanął w 1852 roku przy ul. Toruńskiej. Nowy, przy zachodnim skraju Starego Miasta, zbudowano w latach 1894–1900 wg projektu Aleksandra Rundella, Paula Thomera i Georga Cuny’ego. Choć budowla ta reprezentuje układ przestrzenny dość typowy dla ówczesnych niemieckich dworców kolejowych, to jej gotycko-manierystyczne formy nawiązują do architektury dawnego Gdańska – przykładem jest zwieńczenie i hełm dworcowej wieży, które stanowią wyraźne echo wieży ratusza Głównego Miasta. Ciekawostką jest to, że replikę gdańskiego dworca zbudowano w japońskim mieście Saga.

„Zieleniak”

Ten biurowiec wzniesiony w latach 1965–1971 dla Centralnego Ośrodka Konstrukcyjno-Badawczego Przemysłu Okrętowego, według projektu Stanisława Tobolczyka i Jasny Strzałkowskiej jest jednym z najciekawszych polskich wieżowców. Zbudowano go w bardzo nietypowy sposób, opracowany przez konstruktora Zbigniewa Zaborowskiego. Najpierw powstały dwa potężne betonowe słupy, na których następnie – poczynając od góry! – podwieszano kolejne piętra. Niestety zasłonięcie w ostatnich latach przyziemia komercyjnymi przybudówkami zatarło zamierzony przez projektantów efekt „unoszenia się” gmachu nad ziemią.

Grodzisko

Miejsce to bywa także nazywane Górą Gradową. Rozpościera się stąd wspaniały widok na zabytkowe śródmieście Gdańska. Nad Grodziskiem góruje krzyż ufundowany na pamiątkę tysiąclecia Gdańska, obchodzonego w 1997 roku, natomiast u jego podnóża stoi kościół Bożego Ciała, którego początki sięgają końca XIV wieku, gdy za murami miejskimi ulokowano szpital dla zakaźnie chorych. Średniowieczną kaplicę szpitalną rozbudowano w XVI i XVII wieku. Jest to jedna z niewielu zabytkowych budowli Gdańska, która uniknęła zniszczeń podczas walk o miasto w 1945 roku. Dzięki temu można tu oglądać liczne elementy oryginalnego wyposażenia wnętrza, a także wyjątkową zewnętrzną ambonę. Z kościołem sąsiaduje miejsce szczególne – otwarty w 2002 roku Cmentarz Nieistniejących Cmentarzy. Upamiętnia on liczne gdańskie miejsca pochówku zniszczone w ciągu burzliwych dziejów miasta.

Wielka Aleja

Lipowa aleja, obecnie Aleja Zwycięstwa, została zakomponowana w latach 1768–1770. W czterech rzędach zasadzono wówczas niemal półtora tysiąca drzewek sprowadzonych specjalnie z Holandii. Tak ambitne przedsięwzięcie stało się możliwe dzięki zapisowi Daniela Gralatha, wybitnego fizyka i burmistrza gdańskiego, który w swoim testamencie przeznaczył na ten cel ogromną kwotę stu tysięcy guldenów. Pierwotnie było to miejsce pieszych spacerów i konnych przejażdżek, jednak wraz z rozwojem miasta stało się ważną osią komunikacyjną. Już w 1872 roku ruszył tędy tramwaj konny, zastąpiony ćwierć wieku później elektrycznym. Obecnie jest to najważniejsza arteria łącząca Śródmieście z Wrzeszczem. W 1904 roku przy Wielkiej Alei wzniesiono neomanierystyczny gmach politechniki, którego projektantem był Albert Carsten. Zniszczony podczas II wojny światowej wielki hol odbudowano według projektu Witolda Minkiewicza, znakomitego architekta działającego przed wojną we Lwowie, a po 1945 roku związanego z Politechniką Gdańską.

Wrzeszcz

W minionych wiekach Wrzeszcz, którego nazwę odnotowano już w XIII wieku, był przedmieściem, gdzie zamożni gdańszczanie wznosili swoje rezydencje. Do dziś zachował się tu klasycystyczny dwór z około 1814 roku stojący na miejscu XVIII-wiecznej rezydencji zwanej Mon Plaisir, należącej do Jana Uphagena. Gdy w 1814 roku Wrzeszcz stał się częścią Gdańska, zachował swój „mieszkalny” charakter, przy czym dawne dworki i pałacyki zastąpiły kamienice i wille, a w ostatnich dziesięcioleciach osiedla. Wśród zabytkowych obiektów Wrzeszcza warto wymienić m.in. neogotycki kościół św. św. Piotra i Pawła czy neobarokowy kościół św. Andrzeja Boboli projektu Hermanna Phlepsa. Ciekawym przykładem architektury okresu dwudziestolecia międzywojennego jest budynek szkoły przy ul. Pestalozziego. Do tej szkoły chodził Günter Grass, który uwiecznił Wrzeszcz na kartach powieści Blaszany bębenek. Spacerując malowniczymi uliczkami Wrzeszcza, warto zajrzeć na jedną z głównych ulic tej dzielnicy – Grunwaldzką. W latach 50. XX wieku
zbudowano tu wiele budynków utrzymanych w konwencji socrealizmu. Są one częścią nigdy nieukończonej Grunwaldzkiej Dzielnicy Mieszkaniowej, która miała być gdańskim odpowiednikiem warszawskiego MDM-u.

Stocznia Gdańska

Tradycje budowy statków sięgają w mieście wieków średnich, jednak nowoczesny przemysł stoczniowy rozwinął się tu dopiero pod koniec XIX wieku. Od tego czasu stanowił on jeden z fundamentów ekonomicznej potęgi Gdańska. Nawet podczas II wojny światowej budowano tu statki, tyle że wojenne, m.in. łodzie podwodne dla niemieckiej Kriegsmarine. Gdy stocznię wraz z Gdańskiem przejęli Polacy, to właśnie tu zbudowano pierwszy po wojnie polski statek – „Sołdka”. Jednakże w dziejach Polski gdańska stocznia zajmuje tak ważne miejsce nie ze względu na produkcję statków i okrętów, ale ze względu na dramatyczne wydarzenia, które rozgrywały się tu w 1970 i 1980 roku. W grudniu 1970 roku strajk, który ogarnął całe Wybrzeże, został brutalnie zdławiony przez komunistyczne władze. Tych, którzy wówczas zginęli, upamiętnia Pomnik Poległych Stoczniowców, odsłonięty w grudniu 1980 roku, a będący wspólnym dziełem stoczniowców i artystów. Kilka miesięcy wcześniej Stocznia Gdańska stała się miejscem strajków, które wkrótce ogarnęły
całą Polskę i doprowadziły do powstania „Solidarności”. Symbolami tamtych dni są brama, pod którą w sierpniu 1980 roku spotykali się gdańszczanie ze strajkującymi stoczniowcami, i sala BHP, w której podpisano porozumienia gdańskie, a w której obecnie można zobaczyć ekspozycję upamiętniającą tamte wydarzenia.

Twierdza Wisłoujście

Twierdza położona na północnym krańcu miasta przez wieki była ważnym elementem jego systemu obronnego. Tu, gdzie Wisła wpada do Bałtyku, zapewne już w XIII wieku ustawiono pierwszą latarnię morską, a od XV wieku zaczęto to strategiczne miejsce fortyfikować. Do dziś przetrwała zbudowana w 1482 roku cylindryczna wieża, która spełniała zarówno funkcję obronną, jak i sygnalizacyjną. W 1562 roku wzniesiono wokół niej okrągłe założenie obronne zwane Wieńcem, a w latach 1586–1602 Anton van Obbergen i Jan Strakowski otoczyli je systemem czterech bastionów i fosą, które ze względu na swój kształt zwane są fort carré (kwadratowa twierdza). W latach 1624–1626 nie tylko wzmocniono nadmorską twierdzę, ale także zbudowano wokół Wieńca kilkanaście kamieniczek pełniących funkcję koszar. Zachowany w znacznej mierze do dziś kompleks należy do najcenniejszych zabytków nowożytnej sztuki fortyfikatorskiej w Europie. INFO Stara Twierdza 1, tel. 058 343 14 05. Twierdza nieczynna z powodu prac remontowo-konserwatorskich.

Westerplatte

W XIX wieku zniknęło boczne koryto rzeki oddzielające wysepkę od stałego lądu i odtąd Westerplatte stało się półwyspem, służącym przede wszystkim jako popularne gdańskie kąpielisko. To niepozorne miejsce przeszło do historii, gdy polska załoga Wojskowej Składnicy Transportowej pod dowództwem majora Henryka Sucharskiego przez tydzień odpierała ataki oddziałów niemieckich. To właśnie kanonada z pancernika „Schleswig-Holstein” ostrzeliwującego polską placówkę rozpoczęła 1 września 1939 roku o godz. 4.45 II wojnę światową. I choć obecnie uważa się, że wojna rozpoczęła się kilka minut wcześniej bombardowaniem bezbronnego miasteczka Wieluń, to jednak dla większości Polaków to właśnie atak na Westerplatte jest początkiem krwawych zmagań z wrogiem, a obrona tego przyczółka symbolem bohaterstwa obrońców kraju we wrześniu 1939 roku. Z dawnej placówki zachowały się ruiny koszar i wartownia nr 1, której gospodarzem jest obecnie Muzeum Historyczne Miasta Gdańska. Od połowy lat 60. XX wieku nad miejscem tym i całą Zatoką
Gdańską góruje Pomnik Obrońców Wybrzeża. Na ponaddwudziestometrowym kopcu wznosi się potężny, prawie pięćdziesięciometrowej wysokości monument z granitu, upamiętniający nie tylko obrońców Westerplatte, ale także żołnierzy walczących na innych polach bitewnych II wojny światowej. Autorem samego pomnika jest gdański rzeźbiarz Franciszek Duszeńko, a aranżacji przestrzeni wokół niego – Adam Haupt. INFO Muzeum Wartownia nr 1 Mjr. H. Sucharskiego, tel. 058 343 69 72. Otwarte: 1 V–31 XI: codziennie 9–16.

Katedra oliwska

Opactwo cysterskie w Oliwie zostało ufundowane już w 1188 roku. Obecny kościół Najświętszej Marii Panny powstał wiek później, na pozostałościach romańskiej świątyni. Ale i ta budowla uległa znacznemu zniszczeniu – w 1350 roku strawił ją pożar. Nowa została wzniesiona jako gotycka trójnawowa bazylika z transeptem. Do dziś w niemal niezmienionym stanie zachowała się fasada i barokowe wyposażenie mierzącego ponad 100 m długości kościoła. Przez stulecia kościół ozdabiano licznymi obrazami i rzeźbami, wznoszono ołtarze, dobudowywano kaplice, a w latach 1579–1594 założono w nawie głównej i transepcie nowe sklepienia. Świątynia nie oparła się licznym napaściom i grabieżom. Łupili ją pogańscy Prusowie, Krzyżacy, husyci, gdańscy protestanci. Wiele wspaniałych elementów wystroju kościoła zagarnęli Szwedzi podczas potopu. Na miejscu utraconych pojawiały się jednak nowe dzieła. Obecnie dawny kościół klasztorny pełni funkcję katedry diecezji gdańskiej utworzonej w 1926 roku.

Główne wejście do świątyni prowadzi przez barokowy portal w fasadzie, ufundowany przez jednego z opatów oliwskich, Michała Antoniego Hackiego. Właśnie od strony wejścia najlepiej widać imponujące rozmiary bazyliki, wspaniałe sklepienie i ołtarz główny, ufundowany w 1688 roku także przez Hackiego. Znawcy uważają ten ołtarz za najpełniejszy przejaw sztuki barokowej w całym regionie gdańskim. Czternaście półkoliście ustawionych kolumn stanowi architektoniczną oprawę dla obrazu Andreasa Stecha przedstawiającego Matkę Boską i św. Bernarda. Powyżej umieszczono figury postaci ze Starego i Nowego Testamentu, a wśród nich Mojżesza i Chrystusa. Ponad wszystkim unoszą się obłoki, a wśród nich niezliczeni aniołowie otaczający koliste okno z witrażem przedstawiającym Trójcę Świętą – powojenne dzieło Zofii Baudouin de Courtenay. Pod ścianami prezbiterium stoją manierystyczne stalle z 1604 roku, ozdobione dekoracją rzeźbiarską z przedstawieniami apostołów. Ściany tej części kościoła zdobi galeria fundatorów i dobroczyńców
opactwa oliwskiego namalowana przez Hermanna Hana. Przedstawiono tu m.in. legendarnego fundatora opactwa, księcia pomorskiego Subisława, a także księcia Sambora – rzeczywistego fundatora oliwskiego klasztoru oraz polskich monarchów – m.in. Władysława Łokietka, Kazimierza Jagiellończyka, Stefana Batorego i Zygmunta III Wazę. W transepcie podziwiać można rokokową ambonę z 1759 roku, na której przedstawiono sceny z życia św. Bernarda, oraz dawny ołtarz główny z przedstawieniem Trójcy Świętej. W nawach odnaleźć koniecznie trzeba nagrobek książąt pomorskich z 1615 roku, ozdobiony łacińską inskrypcją upamiętniającą fundatorów świątyni oraz pomorskim gryfem, a także nagrobek rodziny Kosów, autorstwa Willema van den Blocke z około 1599 roku. Równie znakomitym dziełem jest stojący w kaplicy Chrzcielnej ołtarz św. Jana Nepomucena dłuta przybyłego z Pragi Ignacego Millera. W barokowej kaplicy Opackiej, przy południowej ścianie obejścia, w krypcie pod posadzką złożono prochy biskupów gdańskich. Dziełem, z którego słynie
katedra oliwska, są organy. Instrument zbudowali w latach1763–1793 Jan Wulf i Fryderyk Rudolf Dalitz, a w momencie ukończenia prac były to największe organy w ówczesnej Europie. Bogaty prospekt, a więc dekoracyjna obudowa instrumentu, został wykonany przez samych mnichów. Zdobi go kilkadziesiąt postaci aniołów, z których część dzierży instrumenty muzyczne poruszające się podczas gry. Przybywających do katedry porusza jednak nie tylko ogrom tego dzieła, ale również jego wspaniałe brzmienie. Oliwskie recitale i festiwale organowe są jedną z ważniejszych atrakcji kulturalnych Gdańska w sezonie letnim. INFO Cystersów 10, tel. 058 552 00 51. Otwarte: codziennie; prezentacja organów z koncertem trwającym około 20 min.

Opactwo pocysterskie

Do świątyni oliwskiej od południa przylegają zabudowania klasztorne. Skrzydło wschodnie wzniesiono już w XIII wieku, pozostałe powstały jednocześnie z budową katedry, po 1350 roku. Obecnie we wnętrzach klasztoru znajduje się m.in. Muzeum Diecezjalne. W południowo-zachodnim narożniku mieści się sala, w której w 1660 roku podpisano pokój oliwski. W sąsiedztwie katedry stoi również Pałac Opatów. Tworzą go dwa skrzydła – starsze wzniesione jeszcze w XV wieku, przebudowane zostało w 1. połowie XVII wieku; nowsze, późnobarokowe powstało w latach 50. XVIII wieku, za czasów opata Jacka Józefa Rybińskiego i obecnie mieści Galerię Sztuki Współczesnej Muzeum Narodowego. Muzeum jest także użytkownikiem pobliskiego spichrza opackiego z 1723 roku. Już w średniowieczu przy oliwskim klasztorze istniało założenie ogrodowe, jednak dzisiejszy kształt park oliwski uzyskał w XVIII i XIX wieku. Za czasów opata Rybińskiego powstało regularne założenie o dwóch osiach widokowych, z których jedna wychodziła na Zatokę Gdańską, a druga
– na Polanki.

Odległą perspektywę podkreślały strzyżone szpalery drzew. Nieco później powstała druga część parku, utrzymana w charakterze modnych w końcu XVIII wieku malowniczych i nieregularnych ogrodów angielskich. Ta część parku powstała z inicjatywy Karola Hohenzollerna, gdy po rozbiorach Polski Oliwa przypadła Prusom. W kolejnych dziesięcioleciach park wzbogacono o wiele rzadko spotykanych drzew i krzewów, utworzono oranżerię, palmiarnię i alpinarium z dwoma tysiącami gatunków i odmian górskich roślin. W latach 70. XX wieku powstała tu galeria plenerowej rzeźby współczesnej. INFO Muzeum Diecezjalne Cystersów 16, tel. 058 552 00 50. Otwarte: 1 VII–15 IX: pon.–pt. 10–17, sob. 10–15. Muzeum Sztuki Współczesnej Cystersów 18, tel. 058 552 12 71. Otwarte: 15 V–15 IX: wt.–pt. 9–16, sob.–niedz. 10–17; 16 IX–14 V: wt.–niedz. 9–16; we wtorki wstęp bezpłatny.

Ulica Polanki

Znajduje się tu zespół dworów należących niegdyś do zamożnych rodów gdańskich, które zaczęto wznosić już w XVI wieku. Te, które zachowały się do dziś, pochodzą na ogół z XVIII wieku. Pod nr. 125 stoi dwór gdańskiego burmistrza Joachima Wilhelma Weickmanna, do którego prowadzi stara aleja. Zachował się także klasycystyczny pawilon ogrodowy stojący przy samej ulicy. Dwór przy ul. Polanki 124 słynął niegdyś ze wspaniałego ogrodu ze stawami, fontanną i figurami przedstawiającymi cztery pory roku autorstwa Jana Henryka Meissnera. Ogród nie zachował się do dziś, ale istnieje XVIII-wieczny dwór zaadaptowany niedawno na Centrum Ekumeniczne prowadzone przez brygidki. Dwór pod nr. 122 należał niegdyś do rodziny Schopenhauerów. Tutaj też spędził dzieciństwo sławny filozof – Artur Schopenhauer.

Ogród zoologiczny

Tutejszy ogród zoologiczny nie należy może do najbogatszych, ale bez wątpienia jest najpiękniej położonym zoo w Polsce. Usytuowany na rozległym terenie wśród morenowych wzgórz jest celem weekendowych wycieczek. Od wiosny do jesieni bywa tu naprawdę tłoczno. INFO Karwieńska 3, tel. 058 552 00 42, www.zoo.gd.pl. Otwarte: 1 V–30 IX: 9–19, 1 X–30 IV: 9–15. Falowiec 19 Wśród najbardziej znanych budowli Gdańska są tzw. falowce na Przymorzu – osiedlu z lat 60. XX wieku, zgodnie z nazwą atrakcyjnie usytuowanym w pobliżu wybrzeża. Najdłuższym spośród kilku tego rodzaju budynków jest falowiec przy ul. Obrońców Wybrzeża, mający 800 m długości. Domy te, zaprojektowane przez Tadeusza Różańskiego, Danutę Olędzką i Janusza Morka, uznawane były niegdyś za wybitne osiągnięcie architektoniczne.

Seria: Miasta dla ciekawych
Tytuł: Gdańsk
Autor: Jacek Friedrich