Ziemia gostyńska

Ziemia gostyńska to kraina typowo rolnicza. W krajobrazie okolic Gostynia dominują pola uprawne i łąki, zajmujące ponad 80% powierzchni powiatu.

Gostyń

Miasto powiatowe położone 60 km od Poznania, na dawnym szlaku handlowym ze stolicy Wielkopolski do Wrocławia. W 1278 r. Gostyń otrzymał prawa miejskie od księcia Przemysła II. Znany w XV i XVI w. ośrodek tkactwa i złotnictwa, był jednym z głównych miast Wielkopolski. W połowie XVI w. właściciele miasta, Mikołaj i Jan Gostyńscy, wielcy zwolennicy reformacji, zorganizowali synod wielkopolskich kościołów protestanckich. W XVII i XVIII w. wojny, klęski żywiołowe, zarazy zahamowały rozwój gospodarczy Gostynia.

W 1836 r. przestał być miastem prywatnym. W latach 30. i 40. XIX w. działały tu polskie towarzystwa i organizacje, m.in. Kasyno Gostyńskie (1835–1846). Po uruchomieniu linii kolejowej Leszno – Jarocin, Gostyń stał się ważnym węzłem komunikacyjnym i ośrodkiem przetwórczym.

W 1889 r. założono tu spółdzielnię mleczarską, a w 1897 r. rozpoczęła produkcję gostyńska cukrownia.
W centrum znajduje się kwadratowy rynek, otoczony domami z końca XIX i XX w. Pośrodku wznosi się 7-metrowa kolumna z figurą Chrystusa – pomnik Serca Jezusowego, odsłonięty w 1929 r. jako dowód wdzięczności za odzyskanie niepodległości. W czasie wojny statua została zburzona i dopiero w 2000 r. odbudowana.

Po wschodniej stronie rynku wznosi się neoklasycystyczny ratusz zbudowany w latach 1910–1912. Ulica Zamkowa prowadzi z rynku na niewysokie wzniesienie nad rzeką Kanią, zwane Górą Zamkową. Kiedyś stał tu zamek właścicieli miasta, dzisiaj jest punkt widokowy. Z zachodniego narożnika rynku wychodzi ulica 1 Maja – gostyński deptak.

Późnogotycka fara pw. św. Małgorzaty to najstarszy zabytek miasta. Zbudowana w latach 1418–1436 i powiększona o nawy boczne i prezbiterium kilkadziesiąt lat później. W XVI w. dobudowano wieżę, kruchtę i kaplicę św. Anny. Budowlę otacza XVIII-wieczny mur z bramą.

Kościół jest budowlą trójnawową, z węższym prezbiterium, gdzie znajduje się renesansowy ołtarz z połowy XVI w. Centralną część ołtarza zajmuje obraz Matka Boska z Dzieciątkiem, namalowany ok. 1680 r. (szkoła flamandzka). Wzdłuż ścian prezbiterium stoją zabytkowe stalle: po prawej stronie późnogotyckie (1514), po lewej – późnorenesansowe (XVII w.). Polichromię sklepienia nawy wykonał w latach 50. XX w. Wacław Taranczewski. Po prawej stronie ołtarza na piętrze znajduje się kaplica św. Anny z wczesnobarokowym ołtarzem z drewnianą późnogotycką figurką św. Anny Samotrzeć z 1510 r. oraz XVII-wieczny chór z zabytkowymi organami.

Przy drodze w kierunku Wrocławia wznosi się neorenesansowy kościół (dawniej ewangelicki) pw. św. Ducha.
Najcenniejszy zabytek Gostynia, monumentalny zespół kościoła i klasztoru Oratorian (zwanych filipinami), znajduje się na wschodnich przedmieściach Gostynia, na terenie dawnej wsi Głogówek. Morenowe wzniesienie, zwane Świętym Miejscem lub Świętą Górą, było znane już w średniowieczu z licznych cudów i objawień.
W XV w. wzniesiono tu kaplicę, a później kościół. Miejsce to stało się oficjalnym sanktuarium. W 1664 r. wielkopolski magnat Adam Konarzewski wykupił te tereny dla założenia pierwszej w Polsce Kongregacji Oratorium Świętego Filipa Nereusza. Zgromadzenie rozpoczęło działalność w 1668 r., wtedy też zaczęto wznosić świątynię, wzorowaną na krakowskim kościele świętych Piotra i Pawła. Śmierć Adama Konarzewskiego przerwała budowę. Jego żona, Zofia z Opalińskich Konarzewska, zamówiła nowy projekt świątyni u Baltazara Longheny, replikę kościoła Santa Maria della Salute z Wenecji. W 1679 r. rozpoczęły się prace budowlane pod nadzorem włoskiego budowniczego Andrzeja Catenazziego i zapewne jego brata, Jerzego. 8 września 1698 r. odbyła się uroczystość poświęcenia jeszcze niedokończonego kościoła. W 1718 r. Teofila z Leszczyńskich Konarzewska-Wiśniowiecka sprowadziła do Gostynia architekta Pompea Ferrariego. Dopiero on w 1736 r. dokończył budowę kościoła, m.in. przykrył budowlę 17-metrowej średnicy kopułą. Położony obok
kościoła klasztor zbudowany w latach 1732–1748 to również dzieło tego architekta.

Kościół księży filipinów pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny i św. Filipa Nereusza ma bryłę złożoną z trzech współosiowych ośmioboków. Trzon korpusu stanowi nakryta kopułą nawa główna, z obejściem przykrytym sklepieniem krzyżowym i częściowo kolebkowym. Zewnętrzny ośmiobok otaczający obejście tworzy sześć ryzalitowych kaplic; od wschodu przylega prezbiterium na planie trójliścia, a od zachodu dwuwieżowa fasada. Wnętrze kościoła to zapewne dzieło Pompea Ferrariego. Polichromie namalowano w XVIII i XIX w., malowidła w kopule, autorstwa Jerzego Wilhelma Neunhertza z 1746 r., wyobrażają sceny z życia patrona.
Ołtarze w prezbiterium wykonali w latach 1723–1726 Ignacy Provisore i Jan Siegwitz. W ołtarzu głównym znajduje się obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem nieznanego artysty (XVI w.). W lewym bocznym ołtarzu umieszczona jest otaczana kultem gotycko-renesansowa Pietļ. Prawy ołtarz poświęcony jest założycielowi zgromadzenia, św. Filipowi Nereuszowi. W sześciu kaplicach bocznych (Chrystusa Ukrzyżowanego, św. św. Józefa, Barbary, Karola Boromeusza, Antoniego i Jana Nepomucena oraz Matki Boskiej Różańcowej) znajdują się barokowe XVIII-wieczne ołtarze.

Wielką wartość ma oryginalne późnobarokowe wyposażenie, m.in. drewniane ławy w nawie głównej i stalle w prezbiterium, 18 konfesjonałów (1782), piękna ambona (1756), organy (1766–1768), meble w zakrystii, szaty i naczynia liturgiczne.

Obok kościoła wznosi się obszerny barokowy kompleks klasztorny. Zwrócona ku zachodowi elewacja frontowa klasztoru ma długość 50 m. W środkowej części znajduje się portal furty z wieżą, na której umieszczono jednowskazówkowy zegar z 1758 r. Kościół i klasztor otaczają mury z 2. połowy XVIII w.

Sanktuarium

W kościele filipinów znajdują się trzy otoczone kultem przedmioty. Obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, nazywany wizerunkiem Matki Boskiej Świętogórskiej, został w 1928 r. ukoronowany przez prymasa Augusta Hlonda. W kaplicy Chrystusa Ukrzyżowanego znajduje się krucyfiks, trzeci obok Piety święty obiekt w sanktuarium; wszystkie pochodzą z pierwszego kościoła na Świętej Górze.

Krobia

Miasto 12 km na południe od Gostynia, na dawnym szlaku handlowym z Wielkopolski na Dolny Śląsk. Krobia była siedzibą kasztelanii od XI w. do 1284 r., gdy Przemysł II przekazał osadę biskupowi poznańskiemu. W 1286 r. uzyskała prawa miejskie. Okres rozkwitu miasta przypada na XV w., wówczas biskup poznański Andrzej z Bnina po przebudowie dawnej siedziby kasztelanii wzniósł zamek biskupów. W nim właśnie odbył się w 1602 r. synod poświęcony walce z reformacją. Niestety budowla została zniszczona w XVII w. i rozebrana 200 lat później.

Rynek w Krobi otoczony jest XIX-wiecznymi kamienicami. Pośrodku wznosi się pseudoromański ratusz z czworoboczną wieżą zegarową z lat 30. XIX w. Obok w 2004 r. stanęła odbudowana figura św. Floriana, zniszczona w czasie ostatniej wojny. W pobliżu rynku znajduje się kościół parafialny św. Mikołaja. Jest to także sanktuarium św. Walentego. Zbudowane zostało w 1767 r. na miejscu spalonego gotyckiego kościoła murowanego z XV w., z inicjatywy biskupa poznańskiego Teodora Czartoryskiego.

Na cmentarzu w pobliżu drogi do Gostynia znajduje się najstarszy zabytek Krobi (i jeden z najstarszych w Wielkopolsce), kościół pw. św. Idziego. Do 1350 r. pełnił funkcję kościoła parafialnego. Według kronik Jana Długosza fundatorem kościoła w XII w. był Władysław Herman i jego żona Judyta. Na południowej ścianie znajduje się kamień z wyrytą datą 1140 (prawdopodobna data konsekracji kościoła). Świątynia zbudowana jest w stylu romańskim, na planie prostokąta, z półokrągłą absydą. Ściana zachodnia zwieńczona jest barokowym szczytem. Dzisiaj zabytkowy kościółek służy jako kaplica cmentarna.

Biskupizna

Biskupizna to mikroregion folklorystyczny, obejmujący Krobię i 12 wsi. Teren ten był od 1284 do 1798 r. własnością biskupów poznańskich.

Region wyróżnia się oryginalnym strojem ludowym (kobiecy: krochmalony czepek w postaci śnieżnobiałej tiulowej kopki ze skrzydłami, pięknie haftowanej na biało, męski: marynarki bez kołnierzy w kolorze biskupim i czarne kapelusze). Obok tradycyjnych zwyczajów w regionie występują też lokalne obrzędy, np. katarzynki (zamiast zwyczajowych andrzejek) czy w okresie karnawału – Podkoziołek.

Folklor biskupiański odrodził się w dwudziestoleciu międzywojennym dzięki takim ludziom, jak Jan Bzdęga, autor monografii Biskupianie, wydanej w 1936 r. (reedycja w 1992 r.).

Grabonóg

Wieś 3 km na południowy wschód od Gostynia. Znajduje się tu zabytkowy zespół dworski z parkiem krajobrazowym. Najstarszy obiekt to drewniany klasycystyczny dworek (zbudowany ok. 1800 r.). Po gruntownym remoncie jest siedzibą Muzeum Ziemi Gostyńskiej im. Edmunda Bojanowkiego; zgromadzono tu ponad 7 tys. eksponatów. W dworku przyszedł na świat w 1814 r. wyniesiony na ołtarze przez papieża Jana Pawła II bł. Edmund Bojanowski, społecznik i założyciel zakonu sóstr służebniczek. Obok dworku stoją ule – kopie zabytków ziemi gostyńskiej. Na terenie parku wyeksponowano ponad 100 zabytkowych maszyn i urządzeń.

Domachowo

Wieś leżąca 9 km od Gostynia to ważny ośrodek mikroregionu etnograficznego nazywanego Biskupizną. W centrum wsi wznosi się drewniany kościół św. Michała Archanioła z 1568 r., dwukrotnie rozbudowywany (1775 i 1930). W ołtarzu głównym znajduje się gotycka Pietļ (ok. 1430). Ołtarz ozdabiają figury świętych oraz XIX-wieczne złocone lichtarze. W prawym ołtarzu (ok. 1700) znajduje się obraz św. Michała Archanioła. Na belce tęczowej umieszczona jest Grupa Ukrzyżowania z początku XVII w. W wyposażeniu kościoła znajdują się rokokowe: chrzcielnica, ławki i dwa konfesjonały.

Pępowo

Wieś gminna 10 km od Krobi. Znajduje się tu stadnina koni rasy wielkopolskiej, należąca do skarbu państwa. Tradycje hodowli sięgają 2. połowy XVII w., kiedy właścicielami majątku byli Konarzewscy.

Pałac w Pępowie zbudował w latach 1695–1703 Filip Konarzewski. Rozbudowywano go później wielokrotnie, m.in. w XVIII w. dla Józefa Mycielskiego, być może według projektu Ignacego Graffa. Piętrowy, przykryty dachem mansardowym pałac zbudowany jest na planie prostokąta. Do korpusu pałacu przylegają cztery alkierze. Dziedziniec wjazdowy zamykają dwie oficyny połączone z alkierzami murem z bramkami. Do zespołu pałacowego należą stajnie, ujeżdżalnie i kilka budynków gospodarczych. Pałac znajduje się w ponad 20-hektarowym parku krajobrazowym.

Gębice

Wieś 8 km na wschód od Krobi. W okazałym parku krajobrazowym z 1. połowy XIX w. wznosi się klasycystyczny pałac, zbudowany ok. 1825 r. przez Hieronima Gorzeńskiego, ok. 1860 r. przebudowany. W latach 70. XIX właściciele pałacu przenieśli się do Śmiełowa. Od 1883 do 1939 r. był w posiadaniu rodziny Mycielskich – ostatnią właścicielką była Zofia z Mycielskich Potworowska. Pałac obecnie jest ośrodkiem konferencyjnym.

Gogolewo

Wieś 8 km na południowy wschód od Krobi. Od 1807 do 1939 r. majątek w Gogolewie był w posiadaniu rodziny Czarneckich. Pałac zbudowany został ok. 1820 r. dla Marcelego Czarneckiego, w końcu XIX w. przebudowany. W latach 30. XIX w. przy pałacu założony został park krajobrazowy – dzisiaj siedziba stadniny z Pępowa.

Pudliszki

Wieś 3 km na południowy zachód od Krobi. Znajduje się tu klasycystyczny pałac Łubieńskich (1823). Józefa Łubieńska gościła tutaj w 1831 r. Adama Mickiewicza. Pobyt ten upamiętnia popiersie poety przed pałacem. W 1842 i 1846 r. przebywał tu Cyprian Kamil Norwid.

Jednym z późniejszych właścicieli pałacu był Hermann Kennemann, współorganizator Związku Popierania Niemczyzny w Prusach Wschodnich (Hakata). Piętrowy pałac jest dzisiaj mocno zaniedbany. Obok znajduje się park krajobrazowy z okazami starych drzew. Naprzeciw pałacu mieszczą zakłady przetworów spożywczych. Fabrykę uruchomiono w 1923 r. Już przed II wojną światową wykorzystano tu brytyjską technologię do produkcji przetworów pomidorowych.

Rokosowo

Wieś 6 km na zachód od Krobi, gniazdo rodowe Rokosowskich. W XIX w. należała do Lipskich i Mycielskich. W 1867 r. majątek kupił książę Adam Konstanty Czartoryski. W rękach rodziny Czartoryskich wieś pozostawała do II wojny światowej.

Neogotycki pałac w Rokosowie wybudowany został w połowie XIX w. dla Józefa Mycielskiego. Książę Czartoryski przebudował rezydencję w stylu gotyku romantycznego.

Gola

Wieś 4 km na zachód od Gostynia. Znajduje się tu klasycystyczny pałac, zbudowany w końcu XVIII w. dla Ignacego Radolińskiego. W 1801 r. wieś kupił Andrzej Potworowski. Po jego śmierci w 1817 r. pałac odziedziczył jego syn Gustaw Eugeniusz Potworowski, wybitny działacz społeczny i polityczny, członek Koła Polskiego w Berlinie. Na spotkaniach w pałacu zrodziła się idea powstania Kasyna Gostyńskiego. Ostatni właściciel Goli został rozstrzelany 21 października 1939 r. razem z 29 innymi osobami na rynku w Gostyniu. W pałacu zachowały się zabytkowe wnętrza i część wyposażenia. Wkoło rozciąga się piękny park krajobrazowy.

Garść przydatnych adresów

Muzeum Ziemi Gostyńskiej
Gostyń, ul. Wrocławska 257
tel. 065 572 12 97.

Muzeum im. Edmunda Bojanowskiego w Grabonogu
Grabonóg,
tel. 065 571 97 08.

Auto-Muzeum Jan & Maciej Peda
Gostyń, ul. Górna 202
tel. 065 572 01 82.