Warszawa

Na południe od centrum

Na południe od centrum rozciągają się dzielnice: Mokotów, Ursynów i Wilanów. Niegdyś właśnie tu, wzdłuż skarpy wiślane­j znajdowały się tereny, gdzie warszawska arystokracja chętnie wznosiła swoje letnie rezydencje. Perłą pośród nich jest oczywiście królewska rezydencja w Wilanowie, ale i inne, np. Natolin warte są uwagi.

Pałacyk Szustra

W drugiej połowie XVIII wieku na obrzeżach ówczesnej Warszawy powstało kilka wielkich założeń parkowych w duchu romantyzmu, których inicjatorkami były wielkie damy polskiej arystokracji, prowadzące swoistą rywalizację na tym polu. Na Mokotowie, dawnej podwarszawskiej wsi, powstał park założony przez Efraima Schroegera dla Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej. Główną budowlą parku była niewielka willa, którą w latach 1822–1825 przebudował Henryk Marconi, nadając jej neogotyckie formy. Pałacyk jeszcze parokrotnie przekształcano, a po ostatniej wojnie odbudowano w formach nawiązujących do wersji Marconiowskiej. Obecnie odbywają się tu koncerty. Oprócz willi zachowało się także kilka innych pawilonów parkowych – Glorietta Flamandzka przebudowana przez Marconiego na Domek Mauretański, wieża bramna z gołębnikiem oraz kaplica grobowa Szustrów, którzy byli właścicielami założenia w drugiej połowie XIX wieku. Jeśli ktoś się zapuści w te rejony, powinien koniecznie odwiedzić świetną restaurację Flik od lat cieszącą
się wysoką renomą. INFO ul. Puławska 55.

Królikarnia

Pałacyk już z daleka zwraca uwagę swą niezwykłą formą, bardzo zbliżoną do słynnej palladiańskiej willi La Rotonda w Vicenzy. Wzniósł ją Dominik Merlini dla dyrektora królewskich teatrów, Karola de Valery Thomatisa, w latach 1782–1786. Thomatis nie dorobił się na teatrach, ale grze w karty. Pałacyk zawdzięcza nazwę zwierzyńcowi, w którym za Augusta II Mocnego urządzano polowania na króliki. Po powojennej odbudowie w pałacu urządzono wystawę rzeźby Xawerego Dunikowskiego. Królikarnia specjalizuje się w wystawach rzeźby. W otaczających pałac ogrodach urządzono Park Rzeźb i Parking Sztuki, gdzie młodzi artyści mogą wystawiać swoje prace. INFO ul. Puławska 113a. Oddział Muzeum Narodowego, tel. 022 843 15 86, www.krolikarnia.mnw.art.pl, otw. wt.–czw. i niedz. 10–16, pt.–sob. 10–18; w czwartki wstęp bezpłatny.

Kościół św. Antoniego na Czerniakowie

Zespół klasztoru Bernardynów został założony w dobrach Stanisława Herakliusza Lubomirskiego we wsi Czerniaków. Kościół wzniósł królewski architekt Tylman van Gameren w latach 1687–1689. Ta niewielka świątynia ma nawę na planie równoramiennego krzyża przekrytego kopułą i ośmioboczne prezbiterium z ołtarzem pośrodku, który kryje relikwie świętego Bonifacego podarowane Lubomirskiemu przez papieża Innocentego XI. Wnętrze kościoła jest szczelnie pokryte dekoracjami malarskimi i sztukateriami uzupełnionymi rzeźbami. W dekorowaniu świątyni brał udział m.in. słynny rzeźbiarz gdański Andreas Schlüter oraz duży zespół włoskich freskantów. INFO ul. Czerniakowska 2/4.

Dworki folwarku Czerniakowskiego

Na terenie dawnego folwarku Czerniakowskiego, który dziś zabudowany jest willami i osiedlami wielomieszkaniowych bloków zachowały się dwa XIX-wieczne dworki. Oba są niewielkie, parterowe, ze słupowymi gankami od frontu. Przy ul. Bernardyńskiej 1 był dom zarządcy, a przy ul. Jodłowej 18 dom ogrodnika. INFO al. Komisji Edukacji Narodowej 101.

Żółta Karczma

Karczmę zbudowali w swoich włościach właściciele Wilanowa. Zaprojektował ją Franciszek Maria Lanci, który zastosował tu bardzo modny około połowy XIX wieku model tzw. renesansowej willi włoskiej: niesymetrycznej budowli o malowniczej bryle z dominującą wieżą widokową. Od 1984 roku znajduje się tu Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego. Muzeum ma ogromną kolekcję dokumentów i dzieł sztuki związanych z ruchem ludowym, m.in. pamiątki po Witosie i Mikołajczyku. INFO Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego, aleja Wilanowska 204, tel. 022 843 38 76, www.mhprl.pl, otw. pon.–pt. 9–16.

Kościół św. Katarzyny

Wyniosły neorenesansowy kościół z elegancką czworoboczną wieżą górujący na skarpie nad Dolinką Służewiecką kryje w swoich murach znacznie starszą gotycką budowlę, przebudowaną w baroku, a następnie zmodernizowaną przez Franciszka Marię Lanciego w latach 1845–1855. W pobliżu kościoła rozciągała się łąka, gdzie w latach 1945–1956 pochowano ponad 2000 więźniów politycznych zamordowanych w komunistycznym więzieniu na Rakowieckiej. W 1993 roku odsłonięto tu pomnik Męczenników Terroru Komunistycznego w Polsce 1944–1956. W plebanii kościoła św. Katarzyny gromadzona jest dokumentacja dotycząca tych zbrodni i związanych z nimi pochówków. INFO ul. Fosa 17.

Pałac „Rozkosz” na Ursynowie

Wystawną podwarszawską rezydencję wybudowała w latach 1775–1780 wielka księżna marszałkowa Izabela Lubomirska. W latach 1822–1831 całe założenie, położone malowniczo na skarpie warszawskiej, było własnością Juliana Ursyna Niemcewicza. W połowie XIX wieku pałac należał do Krasińskich i z inicjatywy Ludwika Krasińskiego został przebudowany i rozbudowany przez Zygmunta Rospendowskiego w duchu neorenesansu włoskiego. Elewacje dekorowane są popiersiami wodzów dawnej Rzeczypospolitej i słynnych kobiet, m.in. legendarnej Wandy i św. Barbary. Od 1956 roku pałac należy do Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego. INFO ul. Nowoursynowska 166.

Kościół Wniebowzięcia NMP

Pośród wielkich bloków Ursynowa zdumiewa nagle niewielki podcieniowy ryneczek z ceglanym kościołem przypominającym barokowe prowincjonalne kościółki z rysunków Noakowskiego. Aż trudno uwierzyć, że ta postmodernistyczna realizacja żonglująca cytatami z dawnej architektury jest dziełem m.in. Marka Budzyńskiego, który projektował także nieciekawe blokowisko wokół.

Pałac Bażantarnia w Natolinie

Niewątpliwie jeden z najwytworniejszych klasycystycznych rezydencji podwarszawskich. Zbudował ją Szymon Bogumił Zug z inicjatywy ówczesnych właścicieli Wilanowa – Augusta Czartoryskiego i zapewne także jego córki Izabeli Lubomirskiej w latach 1780–1782. Ta willa ma od ogrodu półkoliście wysunięty letni salon otwarty kolumnadą na ogród, dekorowany malowidłami Vincenza Brenny. Pałacyk w 1805 roku został ofiarowany wnukowi Izabeli Lubomirskiej, Aleksandrowi Potockiemu, i jego żonie Anetce z Tyszkiewiczów. Po modernizacji przeprowadzonej przez Aignera rezydencję nazwano imieniem córki Potockich, Natalii. Park natoliński został wówczas ozdobiony tarasami i pawilonami parkowymi. Po śmierci Natalii z Potockich Sanguszkowej w parku wystawiono jej pomnik. Po wojnie Natolin należał do Urzędu Rady Ministrów, a obecnie mieści Kolegium Europejskie. INFO ul. Nowoursynowska 84.

Las Kabacki

Ten spory kompleks leśny należał niegdyś do klucza wilanowskiego i dzięki interwencji prezydenta Warszawy Stefana Starzyńskiego nie został rozparcelowany, lecz wykupiony przez miasto w całości. To naturalne tereny wypoczynkowe dla mieszkańców południowych dzielnic. Wyznaczone są tu ścieżki rowerowe, a w południowej części znajduje się ośrodek sportowy. Podczas spacerów można natrafić na głaz upamiętniający ofiary katastrofy lotniczej z 9 maja 1987 roku.

Ogród Botaniczny

W Powsinie, na rozległych terenach u stóp skarpy wiślanej w 1990 roku otwarto nowy, wielki ogród botaniczny należący do Polskiej Akademii Nauk. Jest tu wielkie arboretum i kolekcje roślin ozdobnych oraz użytkowych – m.in. duży ogród roślin przyprawowych. Ogród jest placówką badawczo-dydaktyczną, a wiosną i jesienią można się tu zaopatrzyć w sadzonki rzadkich roślin. INFO ul. Prawdziwka 2, tel. 022 648 38 56, otw. od wiosny do jesieni codziennie 10–19.

Wilanów

Wielka historia Wilanowa rozpoczęła się w 1677 roku, kiedy wieś nazywaną jeszcze wówczas Milanowem kupił Jan III Sobieski. Marzyła mu się wiejska rezydencja, pozwalająca na prowadzenie sielskiego życia, a jednocześnie pełnienie obowiązków państwowych. Mieszkał tu wraz z liczną rodziną, ale przyjmował też oficjalne wizyty. Po Sobieskich pałacem władali Sieniawscy, a potem dzierżawił August II Mocny, drogą dziedziczenia Wilanów przeszedł na Czartoryskich, Potockich i Branickich. Przeprowadzano kolejne rozbudowy i modernizacje, ale pałac nie stracił swego charakteru, przybywało jedynie skrzydeł, pawilonów w parku i zabudowań gospodarczych. Wilanów był prywatną własnością do końca ostatniej wojny. Od ostatniej wojny jest tu muzeum.

Pałac

W latach 1677–1680 zbudowano dla Sobieskiego niewielki parterowy alkierzowy dwór według projektu Augustyna Locciego, nazwany Villa Nova. W latach 1681–1683 ten sam architekt powiększył go o pięterko, galerie i parę wież, a wnętrza i elewacje pokryto nowymi dekoracjami, przekształcając dwór w elegancką barokową willę. Wówczas pracował tu m.in. gdańszczanin Andreas Schlüter. Trzecią rozbudowę, także pod kierunkiem Locciego, przeprowadzono w latach 1688–1696. Skrzydła boczne dobudowali następni właściciele. Najcenniejszą częścią pałacu są komnaty królewskie w środkowej części budynku, w których wiele dekoracji pamięta jeszcze pierwszych właścicieli. Na piętrze eksponowana jest kolekcja portretu polskiego, w tym trumiennego. INFO Muzeum Pałac w Wilanowie, ul. Stanisława Kostki Potockiego 10/16, tel. 022 842 81 01, www.wilanow-palac.art.pl, otw. 14 V–17 IX: pon.–śr. 9–18, czw.–pt. 9–16, sob. 10–16, niedz. 9–19, 18 IX–13 V pon., śr.–pt. i niedz. 9–16, sob. 10–16, w soboty wstęp bezpłatny. Zamknięte w styczniu.
Park otw. codziennie od 9 do zmierzchu.

Park barokowy

Wokół pałacu podziwiać można regularny park krajobrazowy, tzw. francuski, położony na górnym i dolnym tarasie ciągnącym się do jeziora. Oba poziomy rozdziela dekorowany mur oporowy. Ozdobą parku są XVIII-wieczne rzeźby i malowniczo strzyżone krzewy, a latem wielobarwne kobierce parterów kwiatowych. Na dolnym poziomie ciągną się szpalery drzew.

Park romantyczny

Na południe i północ od pałacu, wzdłuż Jeziora Wilanowskiego, ciągnie się park krajobrazowy z drugiej połowy XVIII i z XIX wieku. Część północą założył Stanisław Kostka Potocki w duchu romantycznych parków angielskich. Spacerując po parku można odnaleźć neogotycki zameczek i pawilon chiński. Dalej most rzymski prowadzi na niewielką wysepkę, gdzie stoi pomnik bitwy pod Raszynem. Po południowej stronie pałacu znajduje się ogród różany z połowy XIX wieku projektu Bolesława Pawła Podczaszyńskiego, a dalej roztacza się park angielsko-chiński.

Oranżeria

W sąsiedztwie parku krajobrazowego stoi długi budynek oranżerii wzniesionej w połowie XVIII wieku i przebudowanej w formach klasycystycznych. Dzisiaj odbywają się tutaj wystawy czasowe.

Grobowiec Aleksandry i Stanisława Kostki Potockich

Grobowiec w parku przed bramą wejściową do pałacu to monumentalny neogotycki baldachim kryjący rzeźby zmarłych małżonków. Architektoniczna oprawa grobowca jest dziełem Henryka Marconiego, a figury wyrzeźbili Konstanty Hegel i Jakub Tatarkiewicz.

Ujeżdżalnia, Muzeum Plakatu

Budynek dawnej ujeżdżalni i powozowni zaprojektował Franciszek Maria Lanci, który wzniósł w Wilanowie też inne zabudowania gospodarcze. Powstał w latach 1848–1850. W 1968 roku tu pierwsze w Europie utworzono Muzeum Plakatu. Dziś zbiory muzeum liczą niemal 55 000 obiektów. Organizowane jest tutaj także światowe Biennale Plakatu.

Kościół św. Anny

Powstał w latach 70. XVIII wieku, ale w latach 1857–1870 gruntownie przebudował go Henryk Marconi. Kościół wraz z wyposażeniem przetrwał właściwie w niezmienionym stanie. Warto zwrócić uwagę na rzeźby na fasadzie dłuta Bolesława Syrewicza, a we wnętrzu na figurę Ecce Homo Henryka Stattlera i ambonę projektu Leandra Marconiego. INFO Muzeum Plakatu, ul. St. Kostki Potockiego 10–16, tel. 022 842 26 06, www.postermuseum.pl, otw. pon. 12–16 i wt.–niedz. 10–16, VI–IX: wt.–niedz. 10–17.

Żoliborz i Bielany

Na północ od centrum rozciągają się tereny Żoliborza i Bielan. W nowożytności tu także wznoszono letnie rezydencje i klasztory, ale wybudowanie po powstaniu listopadowym przez Rosjan ogromnej cytadeli zahamowało rozwój miasta w kierunku północnym. Dopiero w dwudziestoleciu międzywojennym zaczęła tu postawać zabudowa mieszkaniowa.

Cytadela

Na skarpie wiślanej istniały niegdyś ogrody klasztoru Pijarów i ich letni pałac z połowy XVIII wieku. Jako restrykcje popowstaniowe w latach 1832–1836 wzniesiono na tym miejscu ogromną twierdzę. Przez cały XIX wieku była tu główna siedziba wojskowych władz rosyjskich, a od 1963 roku także główne więzienie śledcze. Wyroki śmierci wykonywano przy Bramie Straceń, a nieopodal za murami znajdował się cmentarz, na którym chowano zamordowanych. W X pawilonie mieściło się więzienie śledcze, gdzie przesłuchiwano i więziono polskich działaczy patriotycznych, obecnie jest tu muzeum, a w części zabudowań mieści się prywatna Europejska Akademia Sztuk. INFO Muzeum X Pawilony Cytadeli, ul. Skazańców 25, tel. 022 839 12 68.

Żoliborz

Po odzyskaniu niepodległości tereny położone na północ i zachód od cytadeli szybko rozparcelowano i zabudowano willowymi osiedlami. Najciekawszy jest Żoliborz Oficerski zaprojektowany w duchu miast-ogrodów w kwartale pomiędzy Krasińskiego a Mickiewicza, zabudowany tuż po 1921 roku willami w stylu narodowym projektu najlepszych polskich architektów. Dalej na północ rozciągają się nowocześniejsze osiedla, m.in. Żoliborz Dziennikarski.

Kościół św. Stanisława Kostki

Modernistyczny kościół zbudowany w latach 30. według projektu Łukasza Wolskiego nie byłby celem pielgrzymek, gdyby nie fakt, że wikariuszem był tu młody ksiądz Jerzy Popiełuszko. W czasach Solidarności i pierwszych latach stanu wojennego jego kazania ściągały tłumy z całej Warszawy. Został zamordowany w 1984 roku przez pracowników służb bezpieczeństwa, a po ceremoniach pogrzebowych, na które przybyły setki tysięcy Polaków pochowany na przykościelnym cmentarzu. Jego nagrobek wykonany według projektu Jerzego Kaliny ma kształt kamiennego krzyża i różańca tworzącego jego ogrodzenie. INFO ul. Hozjusza 1.

Kościół Matki Boskiej Królowej Polski

Z pozoru mało interesujący kościół z neobarokową fasadą kryje w sobie wiele tajemnic. Na tym miejscu w ostatniej ćwierci XVII wieku wzniesiono letni pałacyk dla królowej Marysieńki, której zawdzięcza nazwę Marymont. Pałacyk ten przebudowany został dla Augusta II Mocnego i służył jako dwór myśliwski. W 1816 roku pałacyk ten przekształcono na kaplicę, a już w XX wieku rozbudowano na kościół. INFO ul. Gdańska 8a.

Rezerwat „Lasek Bielański”

Ten ponad 150-hektarowy las to pozostałości Puszczy Mazowieckiej. W XIX wieku był to ulubiony park rozrywek warszawiaków, dzisiaj ma bardziej dziki charakter, bo jest rezerwatem przyrody. Wytyczone są tu ścieżki rowerowe i spacerowe, które pełne są turystów zwłaszcza latem.

Kościół Kamedułów Niepokalanego Poczęcia NMP

Nazwa całej dzielnicy pochodzi od koloru habitów kamedułów, którzy założyli tu w 1639 roku swój klasztor Monte Regio. Budowa murowanego kościoła rozpoczęła się w 1669 roku z fundacji Michała Korybuta Wiśniowieckiego, a została ukończona dopiero w połowie XVIII wieku. Kameduli oddawali się kontemplacji w eremach, których kilkanaście zachowało się do dziś. Po kasacie klasztoru kościół objęli marianie prowadzący gimnazjum. Po wojnie obok zespołu klasztornego wzniesiono gmachy Akademii Teologii Katolickiej, obecnie Uniwersytetu im. Kardynała Wyszyńskiego. INFO ul. Dewajtis 5.

Pałac Brühla w Młocinach

Pałac leży na terenie wsi Młociny, obszarze dawnego zwierzyńca królewskiego. W połowie XVIII wieku na krawędzi skarpy wzniósł sobie pałacyk myśliwski wszechwładny minister Henryk Brühl. Rezydencję zaprojektował Johann Friedrich Knöbel. Pałacyk rozbudowywano kilkakrotnie, m.in. w 1786 roku według projektu Szymona Bogumiła Zuga. W XIX wieku, pałacyk przebudowano na nocny lokal. Obecnie należy do PAN. INFO ul. Muzealna 8.

Powązki

Powązki były niegdyś pięknym założeniem parkowym, które powstało z inicjatywy Izabeli z Flemingów Czartoryskiej. Pierwszy publiczny cmentarz katolicki powstał tu w 1790 roku. Dwa lata później utworzono dwa cmentarze ewangelickie – augsburski i reformowany, a w 1799 roku żydowski. Później powstał w pobliżu także muzułmański cmentarz tatarski. Na wszystkich tutejszych cmentarzach jest dużo zabytkowych bezcennych nagrobków, która ratowane są ze składek społecznych zbieranych podczas wielkich akcji organizowanych we Wszystkich Świętych i w Zaduszki. Cmentarz Rzymskokatolicki Cmentarz powązkowski należy do największych w Polsce, zajmuje 43 ha powierzchni. Kościół Karola Boromeusza Pierwszy klasycystyczny kościół cmentarny wzniósł jeszcze w latach 90. Dominik Merlini, następne przebudowy powiększające niewielką świątynię przeprowadzili: Alfons Kropiwnicki w latach 1847–1850 i Józef Pius Dziekoński w latach 1890–1894. W obecnym kształcie kościół jest budowlą neorenesansową z dwuwieżową fasadą i kopułą na wysokim
tamburze.

Aleja Zasłużonych - Tuż za kościołem wznosi się duży zespół klasycystycznych katakumb zaprojektowanych przez Merliniego, w których pochowano przede wszystkim ludzi z otoczenia króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, m.in. samego Merliniego. Na tyłach wytyczono Aleję Zasłużonych – miejsce, gdzie grzebani są najbardziej zasłużeni ludzie kultury, nauki i polityki.

Znani pochowani - Jan Kiepura, Krzysztof Kieślowski, Stanisław Moniuszko, Bolesław Prus, Władysław Reymont.

Cmentarz Ewangelicko-Augsburski

Kaplica Halpertów - Późnoklasycystyczna kaplica wzniesiona została według projektu Adolfa Schucha w latach 1833–1835 z fundacji Marii Halpertowej jako mauzoleum jej męża Salomona Halperta. Pełni dziś funkcję kaplicy przedpogrzebowej.

*Znani pochowani * - Wojciech Gerson, Tadeusz Stefan Jaroszewski, Wedlowie, Szymon Bogumił Zug.

Cmentarz Ewangelicko-Reformowany

Na cmentarzu tym chowano członków gminy kalwińskiej, ale korzystali z niego także anglikanie.

Znani pochowani - Anna German, Leopold Kronenberg, Józef Simmler, Stefan Żeromski.

Cmentarz Żydowski

Jest to jedyny czynny do dziś żydowski kirkut, na którym pochowano wielu zamożnych Żydów, ludzi nauki i kultury.

Znani pochowani - Estera Rachela Kamińska, Symboliczny pomnik Janusza Korczaka, Samuel Olgerbrand, Ludwik Zamenhof.

Seria: Miasta dla ciekawych
Tytuł: Warszawa
Autor: Małgorzata Omilanowska