Historia Zakarpacia

Położone w geograficznym centrum Europy Zakarpacie jest miejscem odwiecznego przenikania kultur, etnosów, języków i wyznań. W historii regionu, choć obecnie związanego z Ukrainą, równie mocno przeplatają się wątki węgierski i rumuński.

Obszar ten, zajmujący 12 800 km2, od 1946 r. należy do Ukrainy jako jeden z jej obwodów i dzieli się na 13 rejonów (powiatów), ma 10 miast, 28 miasteczek, 561 wsi. Użhorod, Berehowe, Mukaczewo i Chust mają status miast znaczenia obwodowego, miastami rejonowymi są: Swalawa, Irszawa, Tiaczów, Winohradów, Rachów i Czop. Związek z Karpatami jest obecny także w nazwie tej ziemi.

Etymologia nazwy „Karpaty” nie jest ostatecznie wyjaśniona. Znanych jest kilka hipotez jej pochodzenia. Według jednej z nich określenie bierze początek od dakijskiego plemienia Karpian, którzy zamieszkiwali wschodnie Karpaty w I w. przed Chrystusem. Inne tłumaczenie odwołuje się do sanskrytu, w którym słowo karpaty ma kilka znaczeń, m.in.: ‘nierówny’, ‘osłona’, ‘schronisko’. W języku starogreckim karpaty oznaczają ‘hełm’. Duży wpływ na karpacką toponomastykę wywarły ludy liryjsko-mesapijskie. Pochodzący z grupy iliryjskiej język albański słowem karpë określa zaś skałę.

Długość granic Zakarpacia wynosi ok. 680 km. Granica państwowa z Polską biegnie na północnym zachodzie (rejon wielkoberezniański) i liczy 33,4 km; ze Słowacją na zachodzie (rejony użhorodzki i pereczyński) – 130 km; z Węgrami na południu (rejony użhorodzki, berehowski i winohradowski) – 130 km; z Rumunią na południowym wschodzie (rejony rachowski, tiaczowski i chustski) – 205,4 km. Na północy i północnym wschodzie Zakarpacie graniczy z obwodami lwowskim i iwanofrankowskim (rejony wielkoberezniański, wołowiecki, miżhirski, tiaczowski i rachowski) – 180 km. Ogólna liczba przejść granicznych wynosi 18: 7 kolejowych, 7 samochodowych, 1 samolotowe i 3 punkty przejścia uproszczonego. Niestety, mimo wspólnej granicy, nie ma na Zakarpaciu żadnego przejścia do Polski.

Ślady bytności człowieka na Zakarpaciu liczą ponad milion lat. Najważniejsze znalezione zabytki odnoszą się do paleolitu. Pierwsi ludzie na terytorium Zakarpacia osiedlali się w pobliżu Korolewa (najdawniejsze osiedle ludzkie w Europie Środkowo-Wschodniej – 1,1 mln lat), Rachowa, Użhorodu, jaskini Mleczny Kamień (rejon tiaczowski).

Archeologiczne wykopaliska z epoki brązu (3000–1000 p.n.e.) to już osiedla, mogiły i pozostawione tam przedmioty codziennego użytku, m.in. wiele narzędzie pracy, uzbrojenie i ozdoby (siekiery, sierpy itp.). Kolekcja wyrobów z brązu na Zakarpaciu, licząca ok. 2 tys. eksponatów, jest największą na całej Ukrainie. Nic dziwnego, w okresie XII–VIII w. p.n.e. Zakarpacie było jednym z centrów produkcji brązu ówczesnej Europy.

Do rozwoju kultury epoki żelaza (od 1000 p.n.e.) przyczynili się znacznie Celtowie, którzy przynieśli na Zakarpacie najbardziej rozwiniętą kulturę Europy Środkowej. Niedaleko od Mukaczewa była olbrzymia huta żelaza, druga pod względem wielkości spośród znanych w Europie. Wybijano tu monety; znaleziono też ok. tysiąca narzędzi. Kiedy plemiona heto-dakijskie – Dakowie – rozbiły Celtów, ci opuścili obszar dzisiejszego Zakarpacia. Dakowie budowali osady na wysokich brzegach rzek. Osiedla te były jak małe twierdze na wypadek wojny i służyły do obrony szlaków komunikacyjnych (sól zakarpacka miała wysoką cenę). W owych twierdzach żyła tylko ich ochrona.

Później powstało duże państwo heto-dakijskie, którego największy rozwój przypada na lata 40. p.n.e. Legiony rzymskiego cesarza Trajana (98–117 n.e.) rozbiły Daków i zrujnowały na Zakarpaciu gród w Małej Kopani. Od 107 r. n.e. Zakarpacie stało się prowincją Imperium Rzymskiego jako Dacia Superior.

W połowie V w. w międzyrzeczu Dunaju i Cisy powstało polityczne centrum Hunów na czele z Attylą. Podczas wielkiej wędrówki ludów przybyły nowe plemiona Wandalów, Burgundów, Ostrogotów, Longobardów i Słowian. Pod koniec VII w. obszar Zakarpacia dostał się pod panowanie kaganatu awarskiego. W pojawianiu się Słowian na Zakarpaciu można wydzielić następujące etapy:

1. Pierwsza połowa I tysiąclecia n.e. – przybycie pierwszych grup słowiańskich (kultura przeworska, preszowska).
2. V–VII w. – ogólne zasiedlanie Zakarpacia. Nie było jeszcze podziału na Słowian wschodnich, zachodnich i południowych.
3. VIII–IX w. – na ziemiach wschodniosłowiańskich formuje się staroruska kultura, nazwa „Ruś” zostaje rozszerzona na terytorium zasiedlone przez Chorwatów.

Zdaniem niektórych badaczy część tzw. Białych Chorwatów przesiedliła się na Półwysep Bałkański, a część została w Karpatach. W tym samym czasie, w IX w., miało się tutaj pojawić nowo stworzone słowiańskie księstwo pod wodzą legendarnego księcia Laborca, które na zachodzie graniczyło z Państwem Wielkomorawskim, a na południu z państwem bułgarskim. Wtedy na Zakarpaciu rozszerza się chrześcijaństwo. W latach 80. i 90. IX w. przybywają tu uczniowie Cyryla i Metodego i budują klasztory w niedostępnych górach. Nastaje również okres wpływu Rusi Kijowskiej na Zakarpacie.

Nowym etapem w historii było pojawienie się Węgrów, którzy w 896 r. pokonali Przełęcz Werecką i doliną rzeki Latoricy zeszli na niziny Zakarpacia i Panonii. Kronika spisana przez anonimowego autora podaje, że w 903 r. „Węgrzy pod wodzą Arpada przyszli na Zakarpacie i zagarnęli fortyfikacje Ung i Wary”. Kraj zakarpacki określany był wówczas jako res nullis ‘terytorium niczyje’ albo terra indagines ‘strefa buforowa’.

Początkowo władzę na Zakarpaciu skupiali w swych rękach możnowładcy słowiańscy. Stopniowo, od XI i aż do końca XIII w., Zakarpacie weszło w skład nowego europejskiego państwa, królestwa węgierskiego, a w dokumentach wspominane jest jako Marchia Ruthenorum. W XII w. król Gejza II zaprosił Saksończyków znad Renu, którzy zajmowali się uprawą winorośli i wydobywali w górach złoto, a żona króla Andrzeja I, Anastasja (córka kijowskiego księcia Jarosława Mądrego), wg niektórych badaczy, sprzyjała budowie klasztoru na Czerneczej Górze, gdzie przyjechali i osiedlili się mnisi z Kijowa.

Tragiczny dla kraju był marzec 1241 r., kiedy potężna armia Mongołów pod wodzą Batu-chana złamała obronę w Karpatach i przez Przełęcz Werecką ruszyła w dolinę. Tatarzy zdobyli i zrujnowali Mukaczewo, Użhorod, Tiaczów, Sołotwinę i wiele wsi. Ale jak nagle weszli, tak samo nagle odeszli. Wtedy to (1254) węgierski król Béla IV zaprosił niemieckich i włoskich kolonistów na spustoszone ziemie Zakarpacia, którego część przez pewien czas należała też do ruskiego Księstwa Halicko-Wołyńskiego.

W 1308 r. w królestwie Węgier zaczyna rządzić nowa dynastia – Andegawenowie. W żupach Ung, Bereh, Uhocza podnoszą się powstania przeciwko narzucaniu katolicyzmu prawosławnym Słowianom. Jeszcze wcześniej zakarpaccy możnowładcy namawiali księcia halickiego Lwa, by na następnego króla na Węgrzech został wybrany jego syn Jerzy, wnuk Béli IV. Ale opozycja przegrała, a na tronie węgierskim zasiadł młody Karol Robert.

Pod koniec XV w. prawa miejskie miało już ok. 20 miejscowości, m.in. Użhorod, Mukaczewo, Berehowe, Chust, Sewlusz (Winohradów), Winohradów, Wary, Bilki, Wyszkowo, Tiaczów, Wiłok, Kosyno i Czynadijewo. Wśród mistrzów najwięcej było kamieniarzy, szewców, piekarzy, stolarzy, kowali, cyrulików, garncarzy, kuśnierzy i złotników.

U schyłku XVI w. na terytorium Zakarpacia zaczął się szerzyć ruch protestancki, pojawili się luteranie i kalwini. W rejonach górskich – z pozwolenia królów węgierskich – nastąpiła halicka kolonizacja: Łemkowie – komitat Ung, Bojkowie – Ung i Bereg, a Huculi – Marmarosz. W 1376 r. królowa Węgier i Polski, Elżbieta, nadała miastu Mukaczewo przywileje i zezwolenie na pieczęć. W tym samym czasie z państwa litewskiego przyjeżdża z Podola na Zakarpacie znany książę ruski, Fedor Koriatowicz, który wiele zrobił dla podniesienia kultury kraju. W Mukaczewie na Czerneczej Górze wybudował klasztor, a w 1440 r. założył w mieście biskupstwo prawosławne.

W 1514 r. wybuchło wielkie antytureckie powstanie chłopskie (ok. 100 tys.). Powstańcy kilkakrotnie byli w Użhorodzie, Mukaczewie, Chuście, Korolewem. Wszystko zmieniło się, gdy w 1526 r. w bitwie pod Mohaczem Węgrzy ponieśli druzgocącą klęskę w walce z Turkami i stracili swego króla Ludwika II, ostatniego z dynastii Jagiellonów. Węgierskie państwo podzielono na trzy części: księstwo siedmiogrodzkie, które pozostawało w wasalnej zależności od Turcji, Węgry środkowe – pod władzą imperium tureckiego, Węgry zachodnie i północne – podległe austriackim Habsburgom.

W 1526 r. Jan Zapolya został księciem Siedmiogrodu, do którego weszły komitaty Bereh, Uhocza i Marmarosz. Austria miała kontrolę nad komitatem Ung. W tym czasie rozpoczęły się wojny między katolicką Austrią a protestanckim Siedmiogrodem.

Księstwo siedmiogrodzkie, które obejmowało dużą część Zakarpacia, było wasalem imperium osmańskiego. Węgierscy książęta jednak niechętnie podporządkowywali się Turkom. W 1566 r. Turcy wyruszyli na Zakarpacie, gdzie spustoszyli Berehowe, Sewlusz, Wary, Moczolę, Kidiosz, Asteń, Didowo, Buczę, Bihań, Berehy, Kosyno, Kwasowe, Hutę i Bene. Głównym wydarzeniem XVII w. na Zakarpaciu było ogłoszenie 24 kwietnia 1646 r. unii użhorodzkiej. Na zamku w Użhorodzie 63 prawosławnych duchownych głosowało za przyłączeniem do Kościoła katolickiego. Tak powstała na Zakarpaciu Cerkiew greckokatolicka. W 1689 r. papież Aleksander VIII wydał edykt o przyłączeniu katolickich gromad Zakarpacia do Kościoła katolickiego, a w 1696 r. we wsi Marie-Powcza (miejsce pielgrzymek grekokatolików) po raz pierwszy zapłakała ikona Panny Marii, obecnie przechowywana w Wiedniu.

W 1690 r. księstwo siedmiogrodzkie przestało istnieć. Już całe Zakarpacie znalazło się pod koroną austriacką. W 1703 r. znowu rozpoczęto wojnę wyzwoleńczą przeciwko władzy austriackiej pod wodzą księcia Franciszka II Rakoczego. Wojsko było słabo uzbrojone. Na początku odnoszono sukcesy, znana jest bitwa kuruców stoczona koło wsi Dołhe 7 czerwca 1703 r., 15 lutego 1708 r. powstańcy zdobyli nawet zamek w Mukaczewie. Ale oprócz zniesienia pańszczyzny w 1708 r. w komitacie berezkim i innych nielicznych pozytywnych zmian powstanie kuruców nie dało właściwie nic i zostało rozgromione przez wojska austriackie.

Początek XIX w. charakteryzuje się wzrostem gospodarczym. Na Zakarpaciu rozwija się kapitalistyczny układ gospodarki, powstają pierwsze fabryki. 27 marca 1848 r. w Użhorodzie, w czasie węgierskiej rewolucji burżuazyjnej i obalenia monarchii, ogłoszono ustawę Węgier O zniesieniu pańszczyzny i feudalnych powinności chłopów. Na pomoc Habsburg wzywa armię carskiej Rosji. Rewolucyjna armia poniosła klęskę i monarchię odnowiono. W 1849 r. Użhorod staje się centralnym miastem okręgu ruskiego, nowego terytorialnego tworu Austro-Węgier, który jednak już w 1850 r. zostaje zlikwidowany. W 1872 r. rusza pierwsza kolej: Użhorod – Czop, a w 1897 r. pojawia się pierwsze połączenie telegraficzne między Użhorodem i Budapesztem.

I wojna światowa spowolniła rozwój kraju. We wrześniu 1914 r. rosyjska armia przerwała front blisko Jasini, Rachowa i Użoku. 15 wsi Zakarpacia zostało zajętych, m.in. Wołosianka, Użok, Stużyca, Stawne, Luta, Wołowiec, Jałowe, Hukliwa, Skotarskie, Studenyj. Po upadku monarchii austro-węgierskiej sporo ludzi wyraziło pragnienie połączenia z Ukrainą, co ogłoszono na zjeździe w Chuście 21 stycznia 1919 r.

Ale 10 września 1919 r. Zakarpacie oficjalnie weszło w skład Republiki Czechosłowackiej; pierwszym jego gubernatorem został Georgi Natkowicz. Użhorod, który stał się administracyjnym centrum kraju, w 1921 r. otrzymał licencję na pokaz filmów (kino), w 1927 r. otwarto tu pierwszą w Europie szkołę romską, a w 1929 r. wybudowano lotnisko. Od 1920 r. w konstytucji Czechosłowacji Zakarpacie nazywa się Rusią Podkarpacką. W 1920 r. w regionie wydaje się już 60 gazet, w tym 22 w języku węgierskim, 10 – rosyjskim, 9 – ruskim, 5 – jidysz, 4 – czeskim, 4 – ukraińskim i 6 mieszanych językowo. Sąd arbitrażowy w Wiedniu od 2 listopada 1938 r. oddawał fragmenty Zakarpacia Węgrom. W innej części Zakarpacia 14 marca 1939 r. ogłoszono nowe państwo – Ukrainę Karpacką, którego centrum był Chust, a pierwszym prezydentem – ks. prałat Augustyn Wołoszyn. Jednakże państwo istniało krótko i zostało zajęte przez Węgry.

II wojna światowa nie przyniosła Zakarpaciu dramatycznych strat. Duże zmiany zaszły po zakończeniu wojny. 26 listopada 1944 r. odbył się pierwszy zjazd komitetów ludowych, na którym ogłoszono manifest o zjednoczeniu Ukrainy Zakarpackiej z Ukrainą Ra¬dziecką. Już 29 czerwca 1945 r. w Moskwie podpisano ustawę o zjednoczeniu Ukrainy Zakarpackiej i URSR. Od 1946 r. Zakarpacie oficjalnie weszło w skład ZSRR jako nowy obwód ze stolicą w Użhorodzie.

W sierpniu 1991 r. ogłoszono powstanie nowego państwa, jednego z największych w Europie – Ukrainy. Jej niepodległość pierwsi uznali sąsiedzi – Polska i Węgry. W tym czasie zamknięto też ekologicznie niebezpieczny obiekt wojskowy w Pistriałowie, utworzono specjalną strefę gospodarczą, odbył się mecz piłki nożnej drużyn reprezentujących Ukrainę i Węgry. W latach 1998, 1999 i 2001 doszło do katastroficznych powodzi, które przyniosły ofiary w ludziach i spowodowały wiele strat materialnych.

Historia odcisnęła swe piętno także na składzie narodowościowym i wyznaniowym Zakarpacia, czyniąc zeń prawdziwą mozaikę. Obecnie region zamieszkują przedstawiciele aż 76 narodowości. Najliczniejsi są Ukraińcy – 78,4% (976,5 tys.).

Kolejnym pod względem liczebności narodem Zakarpacia są Węgrzy – 12,5% (155,5 tys., głównie rejony: winohradowski, berehiwski, użhorodzki i chustski). Rosjanie stanowią 4% ludności (49,5 tys., przede wszystkim miasta: Użhorod, Mukaczewo, Swalawa i Czop), Rumuni – 2,4% (29,5 tys., głównie okolice Sołotwiny), Romowie – 1% (12 tys., centra w Użhorodzie, Berehowem, Swalawie, Korolewem i Mukaczewie), Słowacy – 0,7% (7,5 tys., głównie rejony: użhorodzki, swalawski i pereczyński), Niemcy – 0,3% (3,5 tys., przede wszystkim miejscowości: Pawszyno, Palanok, Syniak, Uść-Czorna, Tiaczów oraz Niemiecka Mokra), Żydzi – 0,2% (2,5 tys., miasta: Użhorod, Mukaczewo i Chust), Białorusini – 0,2% (2,5 tys., Użhorod i Mukaczewo), przedstawiciele pozostałych narodowości (Czesi, Polacy, Włosi, Ormianie, Azerowie i in.) – 0,6% (ok. 7 tys., większe ośrodki miejskie).

Wśród mieszkańców obwodu zakarpackiego można wyróżnić trzy zasadnicze grupy wyznaniowe: katolików dwóch obrządków (grekokatolicy i rzymscy katolicy), prawosławnych oraz wiernych Zakarpackiego Kościoła Reformowanego. Grekokatolikami są w większości ukraińscy mieszkańcy regionu. Do Kościoła rzymskokatolickiego należy spora część Węgrów oraz Słowacy, Niemcy, Czesi i Polacy. Prawosławie wyznaje duża grupa Ukraińców oraz Rosjanie, Rumuni i Białorusini. Ok. 70% zakarpackich Węgrów należy do kalwińskiego Zakarpackiego Kościoła Reformowanego. Region zamieszkują też wyznawcy religii mojżeszowej, islamu oraz członkowie małych wspólnot chrześcijańskich. Na Zakarpaciu istnieje jedna wspólnota staroobrzędowców (bezpopowców).

Źródło: Bezdroża