Golub-Dobrzyń. Zamek, który koniecznie trzeba zwiedzić

Miasto powstało z połączenia Golubia, położonego na prawym brzegu Drwęcy, i Dobrzynia znajdującego się na jej lewym brzegu (1951), które w czasach zaborów rozdzielała granica prusko-rosyjska. Jest znane przede wszystkim ze wspaniałego golubskiego zamku.

Pierwsza wzmianka w dokumentach o Golubiu pojawiła się w 1258 roku, gdy Krzyżacy przekazali zdobytą przez siebie osadę biskupowi włocławskiemu, Wolimirowi. Z nadania biskupa dobra te otrzymał rycerz Wojciech ze Smolna. W 1293 roku w drodze wymiany powróciły pod opiekę zakonu. Bardzo szybko wzniesiono tu drewniano-ziemne umocnienia obronne, a zaraz potem rozpoczął się pierwszy etap budowy zamku murowanego. Najpierw powstały czworoboczne mury obejmujące prostokąt o wymiarach 39 x 42 m, wsparte przyporami w narożach i w połowie długości dwóch stron.

W latach 1302–1306 z inicjatywy mistrza krajowego, Konrada von Sacka, wybudowano skrzydło zachodnie z bramą oraz południowe z kaplicą i kapitularzem – pomieszczeniem służącym zakonnikom do zebrań. W dalszej kolejności powstały dwa pozostałe skrzydła okalające wewnętrzny dziedziniec, wieża główna oraz tzw. dansker (inaczej gdanisko, czyli tzw. wieża ustępowa, pełniąca funkcję latryny). Nowa warownia szybko dowiodła swej przydatności. Podczas wojny 1329–1333 załoga trzykrotnie obroniła zamek przed oblegającym go wojskiem polskim i litewskim.

Około 1330 roku zakończono w Golubiu główne prace budowlane. Z tego okresu pochodzi okrągła wieża stojąca przy narożniku południowo-zachodnim z podziemnym lochem więziennym. System obronny warowni wzmocniło przedzamcze otoczone murem i oddzielone od zamku suchą fosą. W XV wieku dobudowano bliźniaczą, choć zapewne nieco niższą basztę po przeciwległej stronie kurtyny zachodniej, najbardziej narażonej na atak. Obie baszty zostały włączone w obwodowe fortyfikacje podzamcza. Wtedy także powstał niewielki budynek na międzymurzu zachodnim, prawdopodobnie pełniący funkcję domu komtura. Całość zamku ostatecznie przybrała formę regularnego założenia konwentualnego, będącego militarnym i administracyjnym zapleczem golubskiego komturstwa. Parterowa część stanowiła zaplecze gospodarcze. Główne sale znajdowały się na pierwszym piętrze, zaś na drugim były spichrze i magazyny broni.

W 1422 roku zamek był głównym celem wyprawy wojsk polsko--litewskich, nazwanej nawet „wojną golubską”. Tym razem został zdobyty, znacznie też ucierpiał od ostrzału artyleryjskiego. Po kapitulacji król Władysław Jagiełło miał nakazać zniszczenie niektórych elementów umocnień zamkowych i miejskich – być może właśnie wtedy została zniszczona wieża główna. Odbudowa podjęta przez Krzyżaków trwała aż do połowy XV wieku.

Wkrótce potem, na początku wojny trzynastoletniej, zamek opanowały (praktycznie bez walki) wojska Związku Pruskiego, przekazując straż zaciężnej załodze czeskiej w służbie polskiego króla. Po pokoju toruńskim w 1466 roku budowla stała się siedzibą niegrodowego starostwa. W początkach XVI wieku podjęto prace remontowe, które kontynuowali kolejni starostowie z rodu Kostków. Zasadnicze zmiany nastąpiły w czasach, gdy starostwo objęła siostra Zygmunta III, Anna Wazówna (1611–1625). Warownię przebudowano na letnią rezydencję (zimowa mieściła się w Brodnicy – zob. s. 98–99), przekształcono nie tylko wnętrza i klatki schodowe, ale także zewnętrzne gotyckie szczyty i narożne kwadratowe wieże, zastąpiono je późnorenesansową attyką i nowymi okrągłymi wieżyczkami z kopulastymi hełmami. Ściany pokryto tynkiem, powiększono okna, rezygnując z ich dawnej gotyckiej formy. Na zboczach wzniesienia zamkowego powstały słynne włoskie ogrody. Rezydencja służyła Wazom aż do śmierci Cecylii Renaty w 1644 roku.

Zamek dewastowały kolejne najazdy szwedzkie. Kolejni jego użytkownicy z rodu Szczawińskich, Lubomirskich, Grudzińskich, Denhofów i Wesslów, dokonywali jednak koniecznych remontów i napraw. Po I rozbiorze władze pruskie umieściły tu urzędy golubskiej domeny i mieszkania urzędników. Podczas kampanii napoleońskiej 1807 roku na zamku działał szpital wojskowy.

W 1842 i 1867 roku wiatr zwalił znaczne fragmenty renesansowej attyki w skrzydle wschodnim, północnym i częściowo południowym. W pomieszczeniach nadających się do użytkowania działało przejściowo więzienie, a od 1883 roku szkoła. Dopiero na początku XX wieku podjęto pierwsze działania zabezpieczające, które przerwała I wojna światowa. W okresie międzywojennym władze polskie wznowiły prace konserwatorskie, z braku środków ograniczone do bieżących napraw, renowacji dachów i rewitalizacji części pomieszczeń dla muzeum regionalnego. Podczas okupacji zamek miał się stać ośrodkiem szkoleniowym dla Hitlerjugend, jednak planów tych w całości nie zrealizowano. Poważnie uszkodzony podczas działań wojennych w 1945 roku, został odbudowany w trzech etapach, począwszy od roku 1947.

Dwadzieścia lat po rozpoczęciu prac obiekt przekazano miejscowemu oddziałowi PTTK. Dziś mieszczą się tu hotel, biblioteka i muzeum. Oglądając tzw. końskie schody, niegdyś dostosowane do wjazdu ciężkozbrojnych na zamkowe piętro, nie wolno oglądać się za siebie, pod groźbą „zarżenia” w najmniej stosownym momencie życia. Zamek nawiedza też duch Anny Wazówny, zwłaszcza podczas ekskluzywnych bali sylwestrowych, przybierając zwykle kształty aktualnej Miss Polonia. Po remoncie obiektu z 2005 roku jedną z ekspozycji poświęcono dziejom turniejów rycerskich.

Zamek w Golubiu-Dobrzyniu

Muzeum Regionalne PTTK
87-400 Golub-Dobrzyń
(56) 683 24 55, 683 24 66
zamek@zamekgolub.pl+'?' )
www.zamekgolub.pl

Wielki Międzynarodowy Turniej Rycerski

To właśnie w golubskim zamku w 1977 roku odrodziła się tradycja imprez rycerskich w Polsce. W 2007 roku odbył się kolejny wielki turniej – XXXI spotkanie w międzynarodowej obsadzie. Znawcy tej właśnie imprezie przypisują rangę mistrzostw Europy. Warto dodać, że doczekała się ona uwiecznienia na serii znaczków pocztowych, wydanych przez Pocztę Polską z okazji XVII Turnieju w 1993 roku. Nic też dziwnego, że w gronie sponsorów znajdziemy największe firmy medialne (np. TVP, Polskie Radio) i popularnonaukowe pisma zajmujące się tematyką historyczną. Program trzydniowych spotkań w Golubiu na początku lipca obejmuje główne turniejowe dyscypliny – zarówno w kategorii walk indywidualnych, jak i drużynowych, pieszych oraz konnych. Tak znana impreza o wyjątkowej tradycji musi jednak wystrzegać się nadmiernego sformalizowania i rutyny, które na dłuższą metę zabijają wszelką spontaniczną i pełną pasji ludzką aktywność. Niepokojącym przejawem są dość wysokie opłaty za wstęp na golubski plac turniejowy w trakcie rycerskich
zmagań.

Okolica

Golub – fragmenty murów miejskich; gotycki kościół św. Katarzyny z XIV wieku. W Dobrzyniu jedynym godnym uwagi zabytkiem jest klasycystyczny kościół św. Katarzyny z 1823 roku z krucyfiksem w ołtarzu z XIV wieku i obrazem patronki świątyni pędzla Wojciecha Gersona.

Kowalewo Pomorskie – pozostałości zamku krzyżackiego z XIII wieku; gotycki kościół św. Mikołaja z XIV stulecia; fragmenty murów miejskich.

Radziki Duże – ruiny zamku rycerskiego z połowy XV wieku.

Szafarnia – majątek Dziewanowskich, który dwukrotnie odwiedził Fryderyk Chopin. Dziś odbywają się tu Międzynarodowe Konkursy Pianistyczne dla Dzieci i Młodzieży.

*Wąbrzeźno *– fragmenty murów przyziemia zamku biskupiego, wybudowanego na początku XIV wieku. chełmińskiego relikty ośmiobocznej wieży do wysokości 2 metrów, w tym piwnica z fragmentami sklepienia, oraz porozrzucane gdzieniegdzie zwaliska kamieni i cegieł.

Seria: Miejsca niezwykłe Tytuł: Zamki, turnieje, rycerze Autor: Paweł Komorowski, Jarosław Kurkowski