Gdynia

Gdynia jest jednym z najmłodszych polskich miast. Prawa miejskie otrzymała dopiero w 1926 roku. W ciągu kolejnych lat wzniesiono tu nowoczesne miasto.

W czasie II wojny światowej Gdynia znajdowała się pod okupacją niemiecką. Pod nazwą Gotenhafen była bazą i stocznią remontową Kriegsmarine, przez co stała się celem licznych nalotów alianckich. Po wojnie szybko została odbudowana i dziś jest nie tylko trzecim co do wielkości polskim portem, ale także ważnym centrum kultury, w którym rokrocznie organizowane są festiwale i konkursy, także te o randze ogólnopolskiej. Już w XIII wieku odnotowano istnienie rybackiej osady zwanej Gdynia. Jednak dopiero w okresie międzywojennym niepozorna wioska przekształciła się w jedno z najważniejszych polskich miast. Gdynia wyrażała zarówno morskie aspiracje II Rzeczpospolitej, jak i dążenie odrodzonej Polski ku nowoczesności. Już w 1921 roku zaczęto budowę tymczasowego portu oraz linii kolejowej, która połączyła Gdynię z resztą kraju, omijając Wolne Miasto Gdańsk. Nieco później wokół portu zaczęło powstawać miasto, wznoszono kamienice mieszkalne i domy letniskowe. Budowę obecnego portu rozpoczęto w 1924 roku, a już w 1926
roku. Gdynia uzyskała prawa miejskie.

Po upływie zaledwie kilkunastu lat, w przededniu wybuchu II wojny światowej tutejszy port należał do największych i najnowocześniejszych portów w Europie, samo miasto było zaś skarbnicą nowoczesnej architektury. Po wojnie odbudowany port stał się częścią kompleksu portowo-stoczniowego i jednym z najważniejszych portów morskich w Polsce. Sama Gdynia w ostatnich latach przeżywa kolejny okres prosperity, stając się jednym z najbogatszych i najlepiej zarządzanych miast w Polsce.

Centrum Gdyni jest ul. Świętojańska. Wznoszące się tu kamienice, pochodzące w większości z lat 30., zostały zaprojektowane m.in. przez Jerzego Müllera, Tadeusza Jędrzejewskiego, Zbigniewa Kupca, Stanisława Odyńca-Dobrowolskiego i Bohdana Lacherta. Przy Świętojańskiej stoi też jedna z pierwszych reprezentacyjnych budowli Gdyni – kościół Najświętszej Marii Panny, zaprojektowany przez Mariana Wojtkiewicza i Mariana Baranowskiego. Świątynia, której budowę rozpoczęto w 1922 roku, swoją formą architektoniczną nawiązuje wyraźnie do tradycji dawnej architektury polskiej. Przy ul. Świętojańskiej 109/111 stoi jeden z najważniejszych przedwojennych gmachów w mieście – budynek Komisariatu Rządu, będący dziś siedzibą Urzędu Miasta. Budowla, zaprojektowana przez Jerzego Müllera w 1929 roku, jest chyba najbardziej monumentalnym budynkiem Gdyni. Ulica Świętojańska krzyżuje się z drugą z najważniejszych ulic miasta – ul. 10 Lutego.

Wśród gmachów stojących przy tej ulicy wyróżnia się biurowiec ZUS, pod nr. 24. Ten jeden z najważniejszych zabytków gdyńskiego modernizmu został wzniesiony z użyciem konstrukcji żelbetowej w latach 1935–1936 według projektu Romana Piotrowskiego. Równie efektowny jest usytuowany pomiędzy ul. 3 Maja, 10 Lutego i Batorego dawny Dom Funduszu Emerytalnego Pracowników BGK z lat 1935–1937, zaprojektowany przez Stanisława Ziołowskiego. O tych nowoczesnych budynkach pisano w latach 30., że są to „okręty z cegły i cementu na lądzie”. Przy ul. 10 Lutego 10 wznosi się olbrzymi budynek poczty z końca lat 20., projektu Juliana Putermana-Sadłowskiego, znacznie rozbudowany jeszcze w latach 30. Idąc ul. 10 Lutego warto porównać dwie siedziby banków zbudowane pod koniec lat 20.

Gmach stojący pod nr. 20/22, zaprojektowany przez Stanisława Filasiewicza, nosi jeszcze bardzo tradycyjne formy monumentalnego klasycyzmu, natomiast budynek pod nr. 8, projektu Konstantego Jakimowicza, reprezentuje już nowoczesne formy architektury. Ulicą 10 Lutego można dojść do dworca kolejowego. Przed wojną był to najbardziej wyrazisty przykład architektury narodowej nie tylko w Gdyni, ale i w całym kraju. Jego formy odwoływały się do tradycji architektonicznej przedrozbiorowej Polski. Po wojnie na jego miejscu stanął także interesujący architektonicznie, utrzymany w formach realizmu socjalistycznego nowy gmach. Otrzymał on bardzo ciekawą dekorację malarską autorstwa profesorów gdańskiej PWSSP. Niestety zarówno piękne malowidła, jak i sama architektura są obecnie słabo widoczne w chaotycznie zagospodarowanym wnętrzu. Naprzeciw dworca wznosi się gmach Sądu Okręgowego i Prokuratury, zbudowany w 1936 roku według projektu Zbigniewa Karpińskiego, Tadeusza Sieczkowskiego i Romana Sołtyńskiego. Symetryczna,
monumentalna budowla reprezentuje cechy typowe dla architektury polskiej 2. połowy lat 30. XX wieku. Stąd już niedaleko do Hali Targowej wzniesionej w latach 1936–1938 według projektu Jerzego Müllera i Stefana Reichmanna, należącej do najlepszych przykładów nowoczesnej architektury w międzywojennej Polsce. Jej śmiałą konstrukcję najpełniej można docenić, stojąc wewnątrz hali głównej, którą przykrywa paraboliczny dach wsparty na dźwigarach o rozpiętości 35 m. Skwer Kościuszki – wielki, podłużny plac łączący miasto z morzem – jest najważniejszym placem Gdyni. Jego ozdobą jest fontanna i starannie utrzymane kwiatowe kobierce. Od placu, w kierunku północnym, odchodzi ul. Waszyngtona (pierwotnie Nadbrzeżna), przy której w 1929 roku wzniesiono gmach Żeglugi Polskiej, zaprojektowany przez Adama Ballenstedta w formach przypominających nieco modną wówczas stylistykę art déco. Z kolei odchodząca od Skweru w kierunku południowym ul. Borchardta prowadzi do siedziby Teatru Muzycznego. Zbudowany w 1979 roku według
projektu Daniela Olędzkiego i Józefa Chmiela, jest czołowym dziełem powojennej architektury w Gdyni. Siedziba jednego z najlepszych w Polsce zespołów specjalizujących się w inscenizacji musicali co roku gości też Festiwal Polskich Filmów Fabularnych. Skwer Kościuszki przechodzi niepostrzeżenie w Molo Południowe, przy którym można podziwiać m.in. Dom Żeglarza Polskiego (obecnie Wydział Nawigacyjny Akademii Morskiej), zaprojektowany przez Bohdana Damięckiego i Tadeusza Sieczkowskiego.

Gmach zaczęto wznosić w 1938 roku, jednak wybuch wojny przerwał budowę, którą ukończono po wojnie. Muzeum Oceanograficzne i Akwarium Morskie zajmują przedwojenny budynek Stacji Morskiej z lat 1937–1939, projektu Leonarda Tomaszewskiego i Juliusza Żakowskiego. W latach 1967–1970 dodano przeszklona rotundę zaprojektowaną przez Lecha Zaleskiego. Jest w niej eksponowana makieta dna Bałtyku, będąca jedną z głównych atrakcji muzeum. Ponadto można tu podziwiać morską florę i faunę oraz zapoznać się z efektami badań oceanograficznych.

Największą atrakcję Mola Południowego są jednak dwa pływające zabytki. „Dar Pomorza” to symbol Polski morskiej w XX wieku. Trójmasztowy żaglowiec został zbudowany w 1909 roku w Hamburgu, a w 1929 roku kupiono go ze składek społecznych jako statek szkolny Szkoły Morskiej. Nadano mu wówczas nazwę, pod którą zapisał się w pamięci kilku pokoleń Polaków. Przez wiele dziesięcioleci służył edukacji młodych żeglarzy, a od początku lat 80. jest eksponowany jako statek-muzeum.

Statkiem-muzeum jest też ORP „Błyskawica”, niszczyciel wsławiony podczas II wojny światowej. Okręt, zbudowany w 1936 roku w brytyjskiej stoczni Cowes, walczył pod Dunkierką i Narwikiem w 1940 roku, brał też udział w inwazji na Normandię w 1944 roku. Po drugiej stronie Mola Południowego usytuowano Basen Żeglarski, na którym w sezonie unoszą się jachty dodające miejscu wiele uroku, a na końcu mola wzniesiono pomnik Josepha Conrada-Korzeniowskiego. Kamiennemu pomnikowi pisarza, autorstwa Danuty i Zdzisława Kosedów, towarzyszą metalowe maszty zaprojektowane przez Wawrzyńca Sampa. Wiele ciekawych miejsc znajduje się poza ścisłym centrum Gdyni.

Wyjątkowy charakter ma Kamienna Góra. Pierwsze domy letniskowe zaczęły tu powstawać już w 1920 roku, a więc jeszcze przed rozpoczęciem budowy portu. Zachowany do dziś układ przestrzenny dzielnicy zaprojektowali dwaj cenieni architekci warszawscy – Tadeusz Zieliński i Tadeusz Tołwiński. Ich koncepcja wywodziła się z idei miasta ogrodu, dzięki czemu domy położone przy malowniczo wijących się ulicach otoczone są zielenią. Około 1930 roku stała tu już setka willi i pensjonatów, a także Dom Zdrojowy, liczne kawiarnie, restauracje i dancingi. Jednak w owym czasie letniskowy charakter dzielnicy zaczął ustępować nowej funkcji – Kamienna Góra stała się najbardziej elegancką dzielnicą willową Gdyni.

Sąsiednie wzniesienie nosi obecnie nazwę Wzgórza św. Maksymiliana, na pamiątkę Maksymiliana Kolbe. Pierwotnie nosiło ono imię marszałka Francji i Polski Ferdynanda Focha. Górujący nad wzgórzem, zbudowany już po wojnie kościół Franciszkanów, zaprojektował Zbigniew Kupiec, architekt znany z wielu projektów zrealizowanych jeszcze w przedwojennej Gdyni. W 1926 roku do Gdyni włączono Oksywie.

W okresie międzywojennym mieściła się tu główna baza Marynarki Wojennej i port wojenny. Wzniesione tu w latach 1924–1930 budynki Dowództwa Floty i Koszar Marynarki Wojennej są dziełem Mariana Lalewicza – wybitnego reprezentanta tradycyjnego nurtu w polskiej architekturze międzywojennej. Ten sam architekt w 1935 roku zaprojektował na Oksywiu monumentalny Kościół Garnizonowy, będący bez wątpienia jednym z najciekawszych XX-wiecznych kościołów nie tylko Gdyni, ale całego regionu. Tradycyjna forma trójnawowej bazyliki zyskuje tu nowy wyraz dzięki zastosowaniu płaskich żelbetowych stropów.

Pomiędzy Oksywiem a śródmieściem, w pobliżu gdyńskiej stoczni, w dziesiątą rocznicę wydarzeń z grudnia 1970 roku, wzniesiono Pomnik Pamięci Ofiar Grudnia. Jego autor, Stanisław Gierada, w cyfry tworzące tragiczną datę wpisał osuwającą się postać zamordowanego robotnika. Drugi pomnik upamiętniający grudzień 1970 roku, zaprojektowany przez Ryszarda Semkę w formie krzyża, stanął na początku lat 90. w centrum Gdyni, przy Urzędzie Miejskim. Miejscem uwiecznionym na niezliczonych obrazach i fotografiach jest Klif Redłowski. Jego malownicza forma jest wynikiem podmywania przez wody Zatoki Gdańskiej Kępy Redłowskiej. Tutejszą przyrodą zachwycał się Stefan Żeromski pisząc: „tak pięknego zakątka, takiego połączenia morza, lasów i wzgórz nie widziałem nigdzie”. Jeszcze przed wojną utworzono tu rezerwat przyrody – pierwszy w województwie pomorskim. Dzięki temu, pomimo rozwoju Gdyni, Kępa Redłowska zachowała naturalny charakter i wyjątkową szatę roślinną – obok starych buków i dębów występuje tu rokitnik zwyczajny i
jarząb szwedzki, który w Polsce dziko rośnie tylko nad Bałtykiem. Równie popularnym miejscem letniego wypoczynku było w okresie międzywojennym Orłowo, włączone do Gdyni w 1935 roku. Z tego okresu pochodzą liczne wille i pensjonaty, a także molo zbudowane w 1934 roku.

**INFO**

Teatr Muzyczny Plac Grunwaldzki 1, tel. 058 620 95 21.

Wyższa Szkoła Morska – Wydział Nawigacyjny Aleja Jana Pawła II 3.

Muzeum Oceanograficzne i Akwarium Morskie Aleja Jana Pawła II 1, tel. 058 621 70 21.

Otwarte: 15 IV–31 V: 9–19; 1 VI–31 VIII: 9–20; 1 IX–14 IV: wt.–niedz. 10–17.

www.akwarium.gdynia.pl.

„Dar Pomorza” Aleja Jana Pawła II, tel. 058 620 23 71.

Otwarte: 19 VI–3 IX: 9–18; 1 III–18 VI: wt.–niedz. 9.30–16.

www.cmm.pl.

„ORP Błyskawica” Aleja Jana Pawła II, tel. 058 626 37 27.

Otwarte: wt.–niedz. 10–17.

Seria: Miasta dla ciekawych
Tytuł: Gdańsk
Autor: Jacek Friedrich