Gniezno - pierwsza stolica Polski
Szlak Piastowski łączy miejsca związane z początkiem państwa polskiego, z których najważniejsze jest niewątpliwie Gniezno, pierwsza stolica Polski.
Szlak Piastowski łączy miejsca związane z początkiem państwa polskiego, z których najważniejsze jest niewątpliwie Gniezno, pierwsza stolica Polski.
Po wielkim pożarze w latach 20. XIX w. i rozbudowie na przełomie XIX i XX w. zabudowa Gniezna zyskała obecny kształt. Wytyczono nowe ulice, m.in. przecinającą Rynek główną oś miasta od katedry do kościoła ewangelickiego, czyli ulicę Tumską oraz jej przedłużenie, ulicę Bolesława Chrobrego.
Rynek gnieźnieński pokrywa się mniej więcej z centrum lokacyjnego Gniezna z XIII w. Zabudowa w pierzejach Rynku powstała w XIX w. (zachodnią część wybudowano do 1824 r.). Z tego samego okresu pochodzi większość piętrowych kamieniczek przy ulicy Tumskiej, prowadzącej na Wzgórze Lecha, gdzie wznosi się Archikatedra Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny.
Gdzie pierwszych królów koronowano
To symbol polskiego chrześcijaństwa i jedno z najważniejszych miejsc związanych z historią państwa polskiego. W latach 1025–1300 koronowało się tu pięciu pierwszych królów polskich. W 970 r. Mieszko I ufundował na terenie podgrodzia kościół z trzema absydami. Bolesław Chrobry wzniósł tutaj nową świątynię, w której pochowano ciało św. Wojciecha. Po spaleniu kościoła w 1018 r. książę ufundował trójnawową romańską katedrę z dwiema wieżami, w której w 1025 r. odbyła się jego uroczysta koronacja na pierwszego króla Polski. W XI w. katedra była dwukrotnie niszczona i następnie odbudowana i konsekrowana. Ok. 1175 r., za czasów księcia Mieszka Starego, ufundowano Drzwi Gnieźnieńskie. Po najeździe krzyżackim arcybiskup Jarosław Bogoria Skotnicki zainicjował odbudowę katedry w stylu gotyckim (prace prowadzono w latach 1342–1437). Dzisiejszy wygląd jej korpusu, po regotyzacji nawy głównej i prezbiterium przeprowadzonej w latach 1955– 1965, przypomina gotycki, XV-wieczny oryginał.
Katedra jest trójnawową bazyliką z obejściem i wieńcem barokowych kaplic wokół gotyckiego prezbiterium i naw bocznych. Na zewnątrz skarpy przy kaplicach ozdobione są figurami 15 polskich świętych i błogosławionych, wykonanymi w latach 1932–1936 przez Marcina Rożka. Do korpusu przylegają dwie ceglane wieże, zwieńczone zrekonstruowanymi hełmami na wzór barokowych. Przestrzeń pomiędzy wieżami wypełnia późnorenesansowy szczyt z 2. połowy XVII w.
We wnętrzu, po renowacji w 1997 r., można znowu podziwiać największy skarb katedry, arcydzieło sztuki romańskiej – XII-wieczne drzwi gnieźnieńskie. Składają się z dwóch skrzydeł odlanych z brązu, różniących się nieco wielkością,. W 18 kwaterach przedstawiono sceny z życia i męczeństwo św. Wojciecha oraz sceny wykupu ciała i przenosin do katedry. Drzwi wypełniają odkryty w 1963 r. piękny gotycki portal w południowej kruchcie.
Na ołtarzu głównym umieszczony jest drewniany relikwiarz św. Wojciecha w srebrnej trumnie, której wieko zdobi rzeźba przedstawiająca świętego. Na bokach i wieku wyrzeźbiono sceny z życia i scenę z dziejów katedry. Trumnę ufundował w 1662 r. biskup Wojciech Pilchowicz, a wykonał gdański złotnik Piotr van der Rennen. Podtrzymywana jest przez cztery klęczące postacie (rycerza, duchownego, mieszczanina i chłopa) – figury wykonał w 1897 r. Władysław Marcinkowski. Nad relikwiarzem rozpięta jest konsekrowana w 1684 r. barokowa pozłacana konfesja baldachimowa.
Przeczytaj więcej:
Kaplice w katedrze
Do zabytków sztuki sakralnej należy 14 kaplic, przylegających do naw bocznych i obejścia prezbiterium: Teodora Potockiego, Bożego Ciała, św. Jana Nepomucena (Doktorów), św. Walentego, Pana Jezusa (Świętego Krzyża), Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny (Gembickiego), Kołudzkich, św. Andrzeja (Olszewskiego), Matki Boskiej Częstochowskiej (Bogorii), św. Stanisława (Sufragańska), Baranowskiego, św. Mikołaja (Dzierzgowskiego), św. Józefa (Skrzetuskiego) i Łubieńskich.
W katedrze znajdują się również inne cenne pamiątki: płyta nagrobna biskupa Zbigniewa Oleśnickiego z warsztatu Wita Stwosza (pod chórem muzycznym), cztery płyty nagrobne z czerwonego marmuru, ufundowane przez arcybiskupa Jana Łaskiego, wykonane w Ostrzyhomiu przez Jana Florentczyka (wmurowane obok zakrystii) czy gotycki krucyfiks w łuku tęczowym, wykonany ok. 1430 r.
Większość kaplic wzniesiono w 2. połowie XIV w. i przebudowano w XVII i XVIII w.
Kaplica arcybiskupa Teodora Potockiego, zbudowana w latach 1727–1730 (pierwsza w północnej nawie przy wieży i przykrytym kopułą), uznawana jest za najpiękniejszą w katedrze. Jej wyposażenie, ołtarz i nagrobek zaprojektował Pompeo Ferrari.
W kaplicy Bożego Ciała z 1460 r., dwukrotnie przebudowanej po pożarach katedry w XVII i XVIII w., odkryto podczas ostatniej renowacji polichromie o tematyce eucharystycznej, wykonane po 1615 r. przez Łukasza z Łowicza.
W kaplicy św. Andrzeja znajduje się najstarsza krata, gotycka, z przełomu XIV i XV w.
Kaplicę Matki Boskiej Częstochowskiej ufundował w 1350 r. arcybiskup Jarosław Bogoria ze Skotnik. Mimo przebudów zachowały się XV-wieczne rzeźbione kapitele w portalu i fragmenty polichromii.
W ołtarzu kaplicy św. Stanisława znajduje się obraz Św. Stanisław z Piotrowinem przed sądem królewskim z połowy XVII w. z warsztatu Tomasza Dolabellego.
W ufundowanej przez arcybiskupa Wojciecha Baranowskiego kaplicy znajduje się największy nagrobek. W podłuczu gotyckiej arkady za portalem zachował się fragment XV-wiecznej polichromii.
W kaplicy św. Mikołaja są dwa cenne nagrobki: arcybiskupa Andrzeja Krzyckiego, wykonany przez warsztat krakowski, być może Bartłomieja Berrecciego, oraz arcybiskupa Mikołaja Dzierzgowskiego, wykonany zapewne przez Hieronima Canavesiego.
W kaplicy św. Józefa, pełniącej dzisiaj funkcję bocznego wejścia do katedry, w ołtarzu przyściennym z końca XVIII w. umieszczony jest obraz Śmierć św. Józefa z pracowni Marcella Bacciarellego.
W podziemiach znajdują się fragmenty wcześniejszych budowli, wznoszonych tutaj od czasów Mieszka I. W katedrze mieści się również Archiwum Archidiecezjalne i Biblioteka Katedralna z bezcennymi zbiorami.
W sąsiedztwie świątyni można oglądać kamienne fundamenty kaplicy św. Stanisława z 1523 r. Obok wznosi się barokowa dzwonnica, zaprojektowana być może przez Pompea Ferrariego. Nieopodal znajduje się wzmiankowany po raz pierwszy w 1220 r. kościół św. Jerzego. Wzniesiono go po najeździe Kazimierza Sprawiedliwego w 1192 r. na miejscu kamiennego zamku książęcego, w 1782 r. przebudowano w stylu barokowym. Portal świątyni ozdobiła w latach 30. XX w. płaskorzeźba św. Jerzego autorstwa Marcina Rożka.
W pobliskim budynku rezydencji kanoników znajduje się Muzeum Archidiecezji Gnieźnieńskiej. Ekspozycja obejmuje dzieła sztuki z okresu od X do XVIII w. Do najcenniejszych eksponatów zalicza się trzy romańskie kielichy: agatowy, zwany kielichem Wojciecha, oraz dwa kielichy, zwane kielichami Dąbrówki, pochodzące z opactwa w Trzemesznie.
Przeczytaj więcej:
Inne zabytki sakralne Gniezna
W sąsiedztwie południowej wieży katedry wznosi się posąg Bolesława Chrobrego, pierwotnie wykonany w 1925 r. przez Marcina Rożka. Po zniszczeniu w czasie okupacji został odtworzony przez Jerzego Sobocińskiego. Przy ulicy Łaskiego wznosi się pałac biskupi z XIX w., przebudowany w okresie międzywojennym, oraz pałac arcybiskupi, zbudowany w latach 1830–1836 według projektu Karla Fridricha Schinkla. Po zachodniej stronie katedry rozciągają się gnieźnieńskie błonia, wykorzystywane w czasie uroczystych mszy dla tysięcy wiernych.
Na stromym brzegu jeziora Jelonek (nazywanego Wenecją) w parku Piastowskim mieści się oMuzeum Początków Państwa Polskiego. Na dziedzińcu wznosi się pomnik Mieszka I i Bolesława Chrobrego, wykonany przez Józefa Kopczyńskiego. Główną wystawę muzeum tworzy ekspozycja „Kultura Polski Piastów”. W 2003 r. do kompleksu dobudowano gmach Kolegium Europejskiego. Sprzed budynków roztacza się piękna panorama na leżące w dolinie jezioro Jelonek na tle Wzgórza Lecha z katedralnymi wieżami na szczycie.
Na północ od gnieźnieńskiego Rynku wznosi się kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i św. Antoniego oraz klasztor Franciszkanów. Zakonników sprowadzili w 1259 r. książę Bolesław Pobożny i jego żona bł. Jolanta, którzy w końcu stulecia zorganizowali przybycie do miasta także klarysek.
Wówczas stanął pierwszy kościół i zabudowania. Po pożarze w 1613 r. świątynię odbudowano niemal od podstaw, w stylu barokowym. W 1659 r. do kościoła trafił podarowany gnieźnieńskim franciszkanom wizerunek Matki Boskiej Pocieszenia, kopia rzymskiego obrazu Marii Zbawczyni Ludu Rzymskiego; szybko stał się obiektem kultu. W latach 1755–1772 budynki zostały gruntownie przebudowane. W 1836 r. władze pruskie skasowały klasztor; franciszkanie powrócili do niego w 1929 r.
Na początku lat 30. XX w. w wyniku przebudowy bryła kościoła uległa częściowej regotyzacji. Połączono ją z dawnym oratorium klarysek, wzniesionym na początku XV w. i odbudowanym po 1613 r. (klasztor Klarysek skasowano w 1837 r.).
3 czerwca 1997 r. papież Jan Paweł II koronował obraz Matki Boskiej Pocieszenia, a rok później metropolita gnieźnieński oficjalnie ustanowił kościół Sanktuarium Maryjnym Matki Boskiej Pocieszenia – Pani Gniezna.
Jednonawowy kościół z wydłużonym prezbiterium zamkniętym ścianą prostą połączony jest z tworzącym drugą nawę dawnym oratorium klarysek. Do nawy kościoła Franciszkanów przylega XVIII-wieczna kaplica Pana Jezusa. W prezbiterium kościoła zachowało się wczesnogotyckie sklepienie krzyżowo-żebrowe. Ołtarze: główny i dwa boczne, wykonano ok. 1752 r. W dawnym oratorium klarysek znajduje się ołtarz z relikwiarzem bł. Jolenty z 1892 r. projektu Sławomira Odrzywolskiego.
Klasztor Franciszkanów i rynek gnieźnieński leżą na Wzgórzu Panieńskim, które od północy opada stromym stokiem w Dolinę Pojednania. Ten niegdyś zaniedbany wąwóz pomiędzy Wzgórzem Panieńskim a leżącym dalej na północ Wzgórzem Krzyżackim został zamieniony w reprezentacyjny park. 28 kwietnia 2000 r. premierzy Polski, Węgier, Czech, Słowacji oraz kanclerz Niemiec posadzili tu dęby jako symbol pokojowego współistnienia państw zjednoczonej Europy.
Na Wzgórzu Krzyżackim wznosi się jednonawowy kościół św. Jana Chrzciciela, który jako jedyny w Gnieźnie zachował oryginalną gotycką bryłę. Najcenniejsze są gotyckie malowidła w prezbiterium (XIV w.), odkryte podczas renowacji kościoła w latach 1916–1920. Świątynię wznieśli w połowie XIV w. bożogrobcy, zakon sprowadzony do Gniezna ok. 1179 r. Na sklepieniu prezbiterium znajdują się popiersia królów i proroków Starego Testamentu. Ściany zdobią liczne kompozycje figuralne: sceny z życia Chrystusa, Matki Bożej, Jana Chrzciciela i postacie świętych. Są tu także tarcze z godłami bożogrobców i figury klęczących zakonników. W nawie zwracają uwagę bogato rzeźbione wsporniki żeber sklepienia krzyżowo-żebrowego.
Do kościoła przylegają zabudowania dawnego klasztoru o gotyckiej bryle, z elementami barokowymi z końca XVII w.
Przy wychodzącej z Rynku w kierunku południowym ulicy Farnej wznosi się kościół farny pw. Trójcy Świętej, zbudowany w latach 1420–1430 na miejscu świątyni z 2. połowy XII w. Zniszczony w czasie pożaru w 1613, został odbudowany.
Jest to jednonawowy kościół z węższym i niższym prezbiterium zamkniętym trójbocznie. Do nawy przylega trójkondygnacyjna wieża, przykryta barokowym XVII-wiecznym hełmem. Wokół wschodniej i południowej strony świątyni rozciągają się fragmenty ceglanego muru – resztki gotyckich murów obronnych Gniezna.
Do najcenniejszych elementów wyposażenia zaliczany jest krucyfiks w belce tęczowej z 1620 r., rokokowa monstrancja oraz kielichy z XVII i XVIII w. i relikwiarze. Do zakrystii prowadzą zdobione XV-wieczne drzwi wykonane z blachy żelaznej.
W poprzek ulicy Farnej, w sąsiedztwie kościoła, rozciąga się pas wybrukowany czerwoną kostką w miejscu, gdzie znajdowała się niegdyś Brama Pyzdrska.
Przy placu 21 Stycznia (na południe od fary) wznosi się kościół św. Wawrzyńca. Zbudowany został prawdopodobnie w 1. połowie XVI w., na miejscu zniszczonej świątyni. Pierwotnie był kościołem jednonawowym. Po gruntownej przebudowie (koniec XIX w. i lata 30. XX w.) jest obecnie budowlą trójnawową z transeptem. Zachowały się gotyckie: fasada zachodnia oraz opięta skarpami czworoboczna wieża.
Na obrzeżach centrum Gniezna wznoszą się jeszcze dwa zabytki sakralne: XIX-wieczny kościół Najświętszej Marii Panny Królowej Polski, dawniej ewangelicki, dzisiaj garnizonowy, i kościół św. Michała zbudowany na początku XV w., odbudowany po pożarze w 1613 r.
Przy wyjeździe w kierunku Wągrowca na terenie dawnego przedmieścia Zajezierze znajduje się zabytkowy XIX-wieczny cmentarz i barokowy kościół świętych Piotra i Pawła, zbudowany w latach 1680–1690.
Przeczytaj więcej:
Historia pierwszej stolicy Polski
Gniezno zostało założone na przełomie VIII i IX w. na niewielkim wzniesieniu w otoczeniu mokradeł i dużego jeziora. W połowie X w. stał tu gród – siedziba księcia – i dwa podgrodzia, otoczone ziemno-drewnianym wałem. Szybki rozwój i awans wśród ośrodków plemiennych Polan zawdzięczało Gniezno handlowi sprowadzaną z Kujaw solą.
Pierwszy historyczny władca Polan, książę Mieszko I, umocnił swoje państwo i zwiększył rolę Gniezna, przyjąwszy w 966 r. chrzest. Za rządów Bolesława Chrobrego została ufundowana katedra gnieźnieńska (999–1000), umieszczono w niej wykupione zwłoki biskupa Wojciecha, zabitego w czasie misji chrześcijańskiej w Prusach. Na synodzie rzymskim w 999 r. papież kanonizował św. Wojciecha i powołał arcybiskupstwo gnieźnieńskie. Na jego pasterza wyznaczył Radzima-Gaudentego, brata świętego. Zjazd w Gnieźnie w roku 1000, na który przybył cesarz Otton III, oraz koronacja Bolesława Chrobrego w katedrze gnieźnieńskiej w roku 1025, umocniła pozycję grodu jako stolicy państwa piastowskiego. W 1038 r. książę czeski Brzetysław I najechał ziemie piastowskie. Gniezno i większość grodów w Wielkopolsce została wówczas zniszczona i ograbiona, a ludność częściowo przesiedlona do Czech. Z katedry wykradziono relikwie św. Wojciecha. Dzięki pomocy władców Niemiec i Rusi Kazimierz Odnowiciel, rozpoczął przywracanie porządku w państwie,
na siedzibę obrał jednak niezniszczony Kraków. Złupione Gniezno jeszcze długo podnosiło się z ruin. Odbudowa katedry nastąpiła dopiero za panowania Bolesława II Szczodrego (Śmiałego). Gniezno nie było już główną siedzibą władcy, pozostało jednak duchową stolicą państwa i siedzibą archidiecezji. W trakcie walk o władzę, podczas rozbicia dzielnicowego, książę krakowski Kazimierz Sprawiedliwy w 1192 r. spalił Gniezno i zburzył kamienny zamek księcia wielkopolskiego, czym ostatecznie przypieczętował dominację Krakowa.
Między 1238 a 1243 r. książę Władysław Odonic nadał Gnieznu prawa miejskie.
W 1331 r. miasto zostało ponownie zniszczone w czasie najazdu krzyżackiego. Po odbudowie rozwijało się nadal jako ośrodek handlowy. Do końca XIV w. otoczono je murami obronnymi z trzema bramami: Poznańską, Toruńską i Pyzdrską. Jego rozwój został zahamowany w połowie XVII w., dopiero w 1768 r. Gniezno zyskało rangę stolicy województwa, jednak po rozbiorach ponownie stało się tylko siedzibą powiatu. W 1819 r. miasto strawił pożar, z którego ocalały nieliczne murowane budynki i kościoły. Po włączeniu do sieci kolejowej w roku 1872, Gniezno zyskało znaczenie jako węzeł komunikacyjny i ośrodek przemysłowy. Tę rolę pełni do dzisiaj, pozostając wciąż symbolem korzeni państwa polskiego.
Tytuł prymasa
Na soborze w Konstancji (1414–1418) i po utworzeniu arcybiskupstwa lwowskiego, arcybiskupowi gnieźnieńskiemu nadany został tytuł prymasa – pierwszym został w 1417 r. Mikołaj Trąba. W Królestwie Polskim tytułem tym honorowano także metropolitę warszawskiego. Od 1992 r., po reformie administracyjnej kościoła w Polsce, tytuł prymasa pozostał przy metropolii warszawskiej, która znajdowała się od 1946 r. w unii personalnej z metropolią gnieźnieńską. Na mocy decyzji papieża Benedykta XVI tytuł Prymasa Polski w 2009 r. powróci do Gniezna, nosić go będzie arcybiskup metropolita gnieźnieński. Kardynał Józef Glemp pozostanie prymasem do ukończenia przez niego 80. roku życia.
Przeczytaj więcej:
Co zobaczyć w okolicy
*Dziekanowice *
Wieś na południowo-wschodnim brzegu jeziora Lednica, 17 km od Gniezna. Znajduje się tutaj ponad 20-hektarowy Wielkopolski Park Etnograficzny, jeden z największych parków tego typu w Polsce. Zgromadzono tu 53 obiekty tradycyjnego budownictwa chłopskiego, dworskiego, sakralnego i folwarcznego, przeniesione z różnych stron Wielkopolski. Na wzgórzu, skąd roztacza się wspaniała panorama na jezioro Lednica, stoi kilka zabytkowych wiatraków, tak niegdyś charakterystycznych w wiejskim krajobrazie. Jest tu także zespół dworski z rekonstrukcją dworu i ekspozycją typowych wnętrz siedziby ziemiańskiej z okresu dwudziestolecia międzywojennego.
Jezioro Lednica
Leży na Pojezierzu Gnieźnieńskim, 16 km na zachód od Gniezna. Ma 7 km długości, od 100 do 1400 m szerokości i ok. 15 m głębokości. Na jeziorze znajduje się pięć wysp – największe z nich to Ostrów Lednicki, Ledniczka i Mewia. Jezioro Lednica wraz z otoczeniem znajduje się na terenie Lednickiego Parku Krajobrazowego.
*Ostrów Lednicki *
Wyspa o powierzchni 7,5 ha, położona w środkowej części jeziora Lednica, była zamieszkiwana już od epoki neolitu (przełom V i IV tysiąclecia). Na początku X w. powstał tu gród, rozbudowany przez Mieszka I. Otoczony był wałem ziemno-drewnianym, ze stałym lądem łączyły go dwa drewniane mosty, z których dłuższy liczył ponad 400 m. Być może to właśnie na Ostrowie Lednickim Mieszko I przyjmował chrzest i tutaj urodził się pierwszy król Polski, Bolesław I Chrobry. Tu prawdopodobnie zatrzymał się cesarz Otton III w czasie pielgrzymki do grobu św. Wojciecha w Gnieźnie. Na przełomie X i XI w. był to jeden z najważniejszych ośrodków państwa piastowskiego. Znajdują się tu relikty dwóch kamiennych budowli: palatium z kaplicą (ok. 964 r.) i kościoła grodowego z czasów Bolesława Chrobrego. Palatium zbudowane było na planie prostokąta o wymiarach 32 m na 14 m. Przylegająca do niego kaplica zbudowana była na planie krzyża greckiego z absydą przy ramieniu wschodnim. Odkryto w niej dwa baseny chrzcielne, z których jednego
używano do czasów najazdu księcia czeskiego Brzetysława I. Po XII w. Ostrów Lednicki, wcześniej siedziba kasztelanii, stracił znaczenie i nigdy go nie odzyskał.
Prace wykopaliskowe zainicjowano tutaj w połowie XIX w. W latach 30. XX w. badania archeologiczne doprowadziły do odkrycia największego w Polsce cmentarzyska wczesnośredniowiecznego. W latach 60. XX w. znaleziono pozostałości kościoła grodowego. W latach 70. po wykonaniu prac konserwacyjnych i zadaszeniu murów palatium i kaplicy teren wyspy jako Dział Archeologiczny stał się częścią Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy. Do najcenniejszych zbiorów zalicza się znaleziska sakralne, m.in. puszkę relikwiarzową ze złoconej blachy, przeznaczoną do przechowywania relikwii Krzyża Świętego.
Na wschodnim brzegu jeziora znajduje się Mały Skansen z ekspozycją etnograficzną i pawilonem wystawowym. Stąd w sezonie letnim kursuje prom na Ostrów Lednicki. W skansenie znajduje się kilka obiektów architektury wiejskiej, m.in. wiatrak typu koźlak z Gryżyny, z najstarszym datowanym drewnianym elementem konstrukcyjnym (1585) w Polsce.
W pawilonie wystawowym nazywanym Skarbczykiem znajdują się ekspozycje znalezisk z Ostrowa Tumskiego. Można tu zobaczyć rekonstrukcję lednickiej kaplicy z X w. z prezentacją najstarszych na naszych ziemiach zabytków kultu chrześcijańskiego, a także odtworzony fragment jednego z najstarszych i najlepiej zachowanych w Polsce mostów i jego przyczółka z lat 954–965.
*Imiołki *
Niewielka wieś na północno-zachodnim krańcu jeziora Lednica. Z inicjatywy dominikanina ojca Jana Góry w 1997 r., przed pielgrzymką Jana Pawła II do Polski i uroczystościami z okazji tysięcznej rocznicy śmierci św. Wojciecha, nad zatoką jeziora, na terenie zakupionym przez klasztor, powstał swoisty pomnik. Zbudowana została tu Brama Trzeciego Tysiąclecia – stalowa konstrukcja kształtem przypominająca rybę, o rozpiętości 37 m i wysokości 12 m. Od tamtej pory co roku na przełomie maja i czerwca odbywają się w tym miejscu katolickie spotkania młodzieży. Powstaje tu dominikański ośrodek duszpasterski.
Przeczytaj więcej: