Najstarsze miasta w Polsce. O palmę pierwszeństwa walczy kilka lokalizacji

To jest w zasadzie clou całej tej sprawy. Czym w ogóle jest miasto? I jak powinniśmy je rozumieć na różnych etapach naszej państwowości? Czy w ogóle powinniśmy brać pod uwagę tylko i wyłącznie czas jej istnienia? No i czy powinno to być miasto, które w dalszym ciągu istnieje, czy też które kiedykolwiek istniało na terytorium – powiedzmy – współczesnej Polski?

Istotną kwestią jest również to, czy znaczenie powinny mieć dla nas tylko te ustanowione prawnie, de iure, czy też te, za których istnienia system prawny jeszcze nie regulował takich kwestii, ale dane miejsce de facto spełniało funkcję miasta?

Pod względem prawnym w czasach współczesnych sprawa byłaby prosta: wszystko zależałoby od przyjęcia ustawy, na mocy której dana miejscowość otrzymała prawa miejskie. Idąc tym tropem, moglibyśmy spróbować sięgnąć do czasów, kiedy miasta dopiero zaczynały być formalnie lokowane. Alternatywnie moglibyśmy również spróbować cofnąć się do okresu sprzed zaistnienia jakiejkolwiek kodyfikacji. Tutaj jednak napotkamy pewne problemy z datowaniem. W każdym razie i tak pierwszy – można rzec pierwotny – kandydat wydaje się bezapelacyjny.

Dalsza część artykułu pod materiałem wideo

Zanim nastali Piastowie

W zamierzchłych czasach miastami były ówczesne grody. Oczywiście obecnie już nie istnieją, ale niegdyś były domem dla wielu ludzi. Jeżeli zatem spróbowalibyśmy wskazać najstarszy gród, jaki kiedykolwiek istniał na terenie współczesnej Polski, to bez wątpienia byłby to zlokalizowany w powiecie żnińskim (województwo kujawsko-pomorskie) Biskupin. Równocześnie w odniesieniu do dawnych czasów z pewnością moglibyśmy powiedzieć, że był to gród o dużym znaczeniu. Tym bardziej zadziwiający jest fakt, że do jego odkrycia doszło przypadkiem.

W 1933 r. dokonał tego miejscowy nauczyciel Walenty Szwajcer, który z kolei poinformował o tym profesora Józefa Kostrzewskiego. Zaczęto na tym terenie prowadzić badania. Kiedy zaś powstał Biskupin? Zgodnie z najbardziej aktualnymi informacjami moment jego powstania szacuje się na VIII w. p.n.e. Była to zatem osada kultury łużyckiej z epoki żelaza. Dokładniej w kontekście czasu jej powstania podaje się przedział 750–730 p.n.e., przy czym badania dendrochronologiczne pozwoliły stwierdzić, że pierwsze drzewa użyte do budowy osady zostały ścięte w 748 r. p.n.e.

Badania archeologiczne w Biskupinie

Biskupin miał doskonałe warunki obronne. Znajdował się na wysepce otoczonej jeziorem. Prowadzący na ląd most w razie potrzeby łatwo można było usunąć. Na terenie otoczonej drewniano-ziemnym wałem osady powstało około 100 dość sporych drewnianych domów. Jej obywatele z pewnością znali się na rolnictwie. Nie brak też było wśród nich rzemieślników.

Dlaczego jednak jakieś 100–150 lat po wybudowaniu Biskupina mieszkańcy postanowili go opuścić – pozostaje tajemnicą. Być może musieli uciekać przed jakimś nagłym zagrożeniem. Kto jednak mógł zagrozić temu "miastu"?

Czytaj także: Podróż w czasie. Oto najpiękniejsze polskie skanseny

Co z tym Kaliszem?

Sprawa ta chyba nigdy nie przestanie budzić emocji. A wszystko to przez Klaudiusza Ptolemeusza z Aleksandrii, który w swojej "Geografii" wymienił szereg miast (oppidum) składających się na tzw. Wielką Germanię. Wśród nich wymienione zostały Leucaristus, Budorgium, Arsonium, Carrodunum i Calisia, czyli… Kalisz? Oznaczałoby to, że miasto to istnieje już od 19 wieków.

Przyjrzyjmy się jednak wymienionym nazwom. Carrodunum utożsamiane bywa z Krakowem, a Budorgium z Wrocławiem. Niektóre nazwy wydaje się, że zachowały podobną do dawnej formę, jak np. Skurgwy – Scurgum. Ptolemeusz dla ułatwienia pozostawił nam współrzędne, jednak ich zastosowanie w praktyce jest bardziej problematyczne, niż się to na pierwszy rzut oka wydaje.

Ale czy Kalisz rzeczywiście mógł powstać już w II w. naszej ery? Faktem jest, że na tym terenie możemy odnaleźć ślady rzymskich wpływów. Przebiegał też tędy szlak bursztynowy. Potwierdzają to badania archeologiczne. Znajdowano tu m.in. naczynia, pierścienie czy monety. Jednak nie wszystko złoto, co się świeci. O pewnym istotnym argumencie przeciwko tezie mówiącej o tym, że Kalisz = Calisia, wspomina Jerzy Kolendo.

Kalisia na mapie Germania Magna

Podaje on, że jeżeli Leukaristos umiejscawiane jest na terenie obecnej Słowacji, to również w tej okolicy powinniśmy spodziewać się Calisii. Uważa zresztą, że Ptolemeuszowi nie mogło tutaj chodzić o miasta w znaczeniu antycznym, a co najwyżej o barbarzyńskie osady.

Czytaj także: Kalisz - Wenecja północy

To samo twierdzi Wojciech Kętrzyński, który pisze, że miast rzymskich tam na tamtym etapie nie było, a miejscowe osady mogły być jedynie drewnianymi wioskami, które często ulegały zniszczeniu. Nadmieńmy jeszcze tylko, że dopiero w IX w. na Zawodziu powstał gród z prawdziwego zdarzenia.

Najstarszy gród piastowski, czyli… który?

Biskupin istniał na długo, zanim nawet zaczęły się kształtować zręby państwowości polskiej. Przenieśmy się zatem do czasów, kiedy zaczęło się to dziać. W tym kontekście nie da się nie omówić wczesnych grodów piastowskich. Najsłynniejszym z nich jest oczywiście Gniezno.

Natomiast w tamtym czasie powstały również inne, które zasługują na uwagę. A i tutaj ustalenie, który z nich zasługiwałby na miano najstarszego miasta, nie jest takie proste. Samo Gniezno zostało wzniesione około 940 r., a zatem w połowie X w. Lata jego rozkwitu to natomiast początek wieku XI. Ponieważ jednak Gniezno jest grodem, o którym napisano stosunkowo dużo, przyjrzyjmy się także innym kandydatom, którzy według części autorów mogliby zagrozić pozycji legendarnego piastowskiego grodu.

Czytaj także: Gniezno ustawiło tabliczki "pierwsza stolica Polski". Poznań odpowiada

Z pewnością taką interesującą lokacją jest Giecz, który Gall Anonim wymieniał obok Gniezna i Poznania w gronie najpotężniejszych wtedy grodów. Maciej Przybył pisze o nim, iż był on – jak uważają niektórzy badacze – kolebką rodową Piastów, z której miał wyjść impuls budowy państwa, powstania pierwszych państwowych grodów oraz zawłaszczenia ośrodka kultowego w Gnieźnie.

W kwestii wieku tego grodu opinie w źródłach są jednak rozbieżne. Zgodnie z niektórymi Giecz można by przekonująco wiązać z okresem pomiędzy wiekiem VI a połową IX. Pojawiają się w nich sformułowania typu: tylko Giecz ma metrykę plemienną sięgającą końca IX w. oraz informacje, że tereny te były zamieszkane już od połowy VIII w.

Z drugiej zaś strony napotykamy wzmianki o tym, że Giecz powstał nie wcześniej niż w pierwszej połowie X w. Nie wyjaśnia nam to jednak wciąż tego, który gród jest starszy? A mamy jeszcze jednego kandydata, który wart jest przynajmniej wzmianki. Chodzi o grodzisko Bonikowo, o którym Iwona Hildebrandt-Radke wspomina, że datowanie dendrochronologiczne w jego przypadku daje podstawy, by sądzić, że jego elementy istniały już w IX w. Ponownie udzielenie odpowiedzi na pytanie o to, jakie jest najstarsze miasto w naszym kraju, nie okazuje się łatwe.

Z prawnego punktu widzenia…

Wszystkie dotychczasowe grody, które zostały tutaj wymienione, wpisywałyby się w kategorię miast de facto. Uczyńmy zatem nareszcie zadość również i kategorii de iure. Przyjrzyjmy się temu, jakie jest najstarsze miasto w Polsce z prawnego punktu widzenia? Innymi słowy: kiedy w Polsce miała miejsce pierwsza lokacja miasta? I na jakim prawie?

Historycy są zgodni, że pierwszym takim miastem, lokowanym na początku XIII w. na prawie magdeburskim, była Złotoryja na Dolnym Śląsku, w kontekście której pojawia się rok 1211 lub adnotacja "przed 1211". Samo miasto zostało jednak zapewne założone jeszcze w XII w. Później lokowano inne miejscowości regionu: Lwówek (przed rokiem 1217) oraz Środę Śląską (przed rokiem 1235). Kolejne były: Wrocław (1242), Poznań (1253) i Kraków (1257).