BAZYLIKA PATRIARCHALNA ŚWIĘTEGO WAWRZYŃCA ZA MURAMI (SAN LORENZO FUORI LE MURA)
Św. Wawrzyniec został spalony żywcem za panowania cesarza Waleriana w 258 r. i pochowany na cmentarzu przy willi niejakiego Luciusa Verusa. Ok. 330 r. zbudowano tu z woli Konstantyna pierwszą bazylikę ku czci tego męczennika (zniszczoną podczas trzęsienia ziemi). Nowa bazylika wzniesiona została w VI w. nad miejscem pochówku świętego; fundatorem byt papież Pelagiusz II. W XIII w. Honoriusz III odnowił zespół budynków. Podczas gdy kościół Pelagiusza był zorientowany na zachód, to kościół Honoriusza - na wschód, wykorzystując główną nawę bazyliki Pelagiusza jako chór nowej. W XIX w. papież Pius IX zarządził zburzenie większości przybudówek barokowych i, dzięki pracom podjętym na jego rozkaz, kościół odzyskał oblicze starożytne. W 1943 r. bombardowanie mocno uszkodziło budynek, który od tej pory był odnawiany z dużym staraniem.
Wchodzimy do środka przez portal pochodzący z czasów Honoriusza, zdobny w rzeźby wykonane przez artystę z rodziny Vassaletto, współczesnej grupie rzeźbiarzy, Cosmati (XII-XIV w.). W przedsionku znajdują się sarkofagi, z których na jednym (z IV w.) widnieje wizerunek zmarłego, a na innym widzimy scenę winobrania (V w.). Trzy nawy oddzielone są od siebie rzędami antycznych kolumn (niektórych brakuje), stojących na kapitelach wykonanych przez Vassalettich. W nawie głównej widzimy dwie ambony - dzieło Cosmatich - ta po prawej służyła czytaniu Ewangelii, ta po lewej - Listów Apostolskich.
Podwyższony chór znajduje się na poziomie pierwszego kościoła. Ołtarz wznosi się pod ciborium, także autorstwa Cosmatich. Łuk triumfalny ze świątyni Pelagiusza zdobi mozaika z motywem Chrystusa Kosmokratora w towarzystwie Piotra, Wawrzyńca i Pelagiusza, dzierżącego model swego kościoła. Warto zwrócić także uwagę na tron arcybiskupi (autorstwa Cosmatich) oraz wstąpić do narteksu starego kościoła - tam pochowano Piusa IX. Przez zakrystię możemy przejść na teren przepięknych krużganków klasztoru Kapucynów; tu również znajduje się wejście do katakumby Cyriaki. (Otwarte od 7.30 do 12.30 i od 15.00 do 18.30).
