Iznik

Jest to małe, 15-tysięczne miasteczko, a właściwie duża wioska położona 80 km na północny wschód od Bursy nad malowniczym jeziorem. Jej charakter przypomina nieco miasteczka ze wschodu, a turyści indywidualni zaglądają tu rzadko, częściej przyjeżdżając ze zorganizowanymi wycieczkami. Dawna Nicea (tak zwał się w starożytności Iznik) leży na terenie, o którym współczesny świat dawno już zapomniał.

Dzisiejszy Iznik, ten ważny kiedyś ośrodek wczesnego chrześcijaństwa, później przez krótki czas stolica słabnącego cesarstwa bizantyńskiego, a następnie wytwórnia najpiękniejszej w świecie ceramiki, jest miasteczkiem rolniczym borykającym się z dużymi problemami ekonomicznymi, przedstawiającym niezbyt optymistyczny widok. Nie znalazł się na ważnym szlaku handlowym czy chociażby nad morzem, dlatego zawsze stanowił jakby zaplecze czy warsztat dla innych, bardziej liczących się miast. Gdyby w Izniku powstała chociaż jedna budowla, która rozsławiłaby go na cały świat, na pewno nie miałby teraz tej specyficznej atmosfery sennego miasteczka. Nie należy jednak bagatelizować tych zabytków, które łaskawie pozostawiła nam fascynująca historia miasta, a są to, oprócz wspaniałych starożytnych murów, ważne obiekty sakralne, jak np. Yeşil Camii czy bizantyńska Hagia Sophia.

Miejsca, które warto zobaczyć

Najważniejszym obok Yeşil Camii (Zielony Meczet) zabytkiem Izniku są niewątpliwie starożytne miejskie mury obronne, chociaż częściowo w ruinie, ciągle jednak całkowicie otaczające miasto obwodem o długości prawie 5 km. Najbardziej interesujące części murów wzniesionych na planie nieregularnego pentagonu to cztery bramy, które znajdują się na końcach obu głównych ulic, Atatürk Cad. i Kılıçaslan Cad., zorientowanych na cztery główne strony świata (plan ulic tworzy regularną siatkę, co jest efektem starań starożytnych budowniczych miasta).

Niestety, w zadowalającym stanie zachowały się tylko trzy bramy, a czwarta, Göl Kapısı (brama od strony jeziora), to tylko wyrwa w murach. Obecny wygląd obwarowań pochodzi z czasów cesarza rzymskiego Galienusa (253 – 268), który kazał mury odbudować po tym, jak Galowie w 256 r. napadli na miasto. Na bramach Lefke Kapısı (wschód) oraz Yenişehir Kapısı (południe) są do dzisiaj widoczne inskrypcje mówiące, że mury zostały dokończone przez cesarza Klaudiusza II Gockiego (268 – 270).

Inne napisy donoszą, że zostały one przebudowane pod koniec IX w. przez Michała III, cesarza bizantyńskiego. Stało się tak prawdopodobnie na skutek kolejnego trzęsienia ziemi, które nawiedziło te ziemie i mogło częściowo zniszczyć obwarowania. Ale wcześniej jeszcze, bo w VIII stuleciu, wzmocniono je budulcem pochodzącym z dawnego teatru. I tak przykładowo w bramie konstantynopolskiej (Konstantinopol Kapısı) są widoczne kamienne maski, które pierwotnie zdobiły wnętrze teatru. A w bramie Lefke można zauważyć marmurowe reliefy i fryzy.

Najgorsze trzęsienie ziemi miało miejsce w 1065 r. Mury zdołano odbudować jeszcze przed najazdem Seldżuków (1075), lecz niestety nie zdały one egzaminu. Ostatnia przebudowa na większą skalę odbyła się za cesarza Jana III Watatzesa (rządzącego w Izniku w latach 1224 – 54), który dodał zewnętrzną część, a środkową podwyższył i wzmocnił, dobudowując mnóstwo wież. Mury widoczne dzisiaj to właśnie efekt wysiłków cesarza, który przebudowywał je z myślą o groźnych rywalach z północy – łacinnikach rządzących w Konstantynopolu. Wzmocnione są przez 114 wież okrągłych lub kwadratowych, wysokich na 17 m (4 m wyższe od murów). Zewnętrzna część dodana przez Jana III otacza część środkową na prawie całej długości oprócz strony zachodniej (od jeziora). Poza murem zewnętrznym wykopano dodatkowo rów, który napełniony wodą, pełnił funkcję fosy. Główne drogi przechodzą dzisiaj obok murów specjalnie zrobionymi wyrwami w potrzebie upłynnienia ruch kołowego.

Aya Sofya Müzesi (muzeum-kościół Mądrości Bożej), czynne codziennie (prócz poniedziałków) w godz. 8.30 – 12.00, 13.00 – 17.30, wstęp: 0,7 USD. Muzeum jest usytuowane w samym centrum miasta. Pierwszy kościół wybudowany w tym miejscu powstał w VI w., za czasów Justyniana Wielkiego. Pozostały po nim części apsydy i mozaik podłogowych.

Obecnie widoczne ruiny to stan z 2. poł. XI w., kiedy po trzęsieniu ziemi (1065) wybudowano drugi kościół, tak jak i poprzedni – na planie bazyliki. Po bokach nawy głównej zakończonej apsydą, która była poprzedzona narteksem (przedsionkiem), biegną nawy boczne, na których końcach (po bokach apsydy) znajdują się zadaszone kopułą kaplice – jedna służyła z pewnością jako diakonikon (przyjmowano tu dary zebrane przez gminę chrześcijańską, a także przechowywano archiwum i księgi), a druga jako prothesis, czyli pomieszczenie służące do przygotowywania i przechowywania przedmiotów i produktów niezbędnych w eucharystii. Tworzyło to razem pastoforia, co było odpowiednikiem dzisiejszej zakrystii.

W czasach bizantyńskich w bazylice zbierały się słynne sobory powszechne, z których najważniejszy odbył się w 787 r., kiedy to patriarcha Konstantynopola wezwał na obrady ponad 350 biskupów z całego cesarstwa i jeszcze więcej księży. Obradowali oni nad zagadnieniem obrazoburstwa.

Nicea została zdobyta przez Orhana Gazi w 1331 r. i pierwszym kościołem zamienionym na meczet była właśnie Aya Sofya (tur.). To najstarszy ślad wczesnoosmańskiej architektury sakralnej w Izniku. Meczet został nazwany na cześć sułtana Orhan Gazi Camii. Widocznym śladem po tych czasach jest podstawa minaretu znajdująca się w północno-wschodnim narożniku. Podobno obok meczetu powstała pierwsza w państwie osmańskim medresa, z której nic niestety nie pozostało. Po wielkim pożarze w połowie XVI w. Sulejman Wspaniały nakazał Sianowi odbudować świątynię, a ten zmienił nieco jej wygląd. Później dodano kafelki iznickie ozdabiające ścianę kibla. Budowla traciła z wolna swój blask w ostatnim okresie imperium osmańskiego, a doszczętnie została zniszczona podczas wojny o niepodległość (1922). W 2. poł. XX w. została częściowo odrestaurowana (apsyda i kaplice), a nad pozostałością mozaiki podłogowej zawieszono specjalną szybę ochronną. Jeszcze jedną pamiątką po bazylice bizantyńskiej jest reszta fresku przedstawiającego
motyw deisis, czyli Chrystusa w towarzystwie Marii Dziewicy i Jana Chrzciciela.

Podążając na wschód Kiliçaslan Cad., dojdziemy do znajdującego się po lewej stronie, małego, odnowionego Hacı Özbek Camii. Jest to najstarszy zachowany w całości meczet osmański, datowany na 1333 r. Elewację budynku ułożono z warstw cegieł na przemian z warstwami ciętego kamienia, metodą bizantyńską. Ceglana jest również kopuła, kryjąca cały meczet (w postaci jednego kwadratowego pomieszczenia), pokryta płytkami z terakoty. Przed świątynią znajdował się trzyczęściowy portyk, którego łuki wspierały się na dwóch marmurowych kolumnach z czasów bizantyńskich.

Niestety, w 1959 r. podczas akcji poszerzania i równania ulic portyk wyburzono, co wydaje się nieco dziwne, zważywszy, że w Izniku i tak większość zabytków jest w kompletnej ruinie. Zamiast portyku dodano niezbyt ciekawy westybul, zasłaniający wejście. Na tym nie skończyła się niefortunna przeróbka z 1959 r., ponieważ w środku dodano jeszcze galerie oraz niewyróżniający się niczym mihrab. Na szczęście wnętrze meczetu jest oryginalne. Ściana kible posiada trzy nisze, a kopuła spoczywa na pasie złożonym z tzw. tureckich trójkątów. Charakterystycznym jest, że meczet nigdy nie miał minaretu.

Trochę dalej za meczetem, na północ, stoi samotny minaret, będący pozostałością po Erşefzade Camii. Meczet ufundowała w 1. poł. XVI w. Mükrime Hatun, żona Şahinşaha, syna Bejazyda II. Świątynię poświęcono Şeyh Eşrefoğlu Rumi, który był sławnym poetą i teologiem należącym do zakonu derwiszów za panowania Mehmeda Zdobywcy. Został pochowany w jednym z grobowców sąsiadujących z minaretem. Kompleks meczetowy składał się, oprócz samej świątyni, z tekke (klasztor derwiszów) oraz türbe Eşrefoğlu Rumi. Külliye zostało zniszczone podczas wojny o niepodległość w 1922 r.

Po powrocie na Kiliçaslan Cad. skierujmy się ponownie na wschód. Najpierw miniemy nieciekawy, zrujnowany, ale ważny grobowiec Çandarlı Kara Halil Paşa. Çandarlı Halil Pasza pochodził ze znanej rodziny Çandarlı, która dała pięciu wielkich wezyrów państwu osmańskiemu w XIV i XV w. Halil Pasza był czwartym z kolei wielkim wezyrem z tej rodziny urzędującym za panowania sułtana Mehmeda Zdobywcy. Sprzeciwiał się on zdobyciu Konstantynopola, argumentując to groźbą ściągnięcia na imperium kolejnej wyprawy krzyżowej. Swoją odwagę (sprzeciwienie się sułtanowi) przypłacił życiem, ale dopiero w 2 lata po zdobyciu stolicy cesarstwa bizantyńskiego. Miał wątpliwy honor bycia pierwszym w historii imperium wielkim wezyrem skazanym na śmierć. Spoczywa tu wraz z synami i wnukami.

Na następnym skrzyżowaniu skręćmy w lewo, w Müze Sok. Widoczny po prawej stronie Yeşil Camii (Zielony Meczet) to najważniejszy zabytek Izniku. Tak jak i Zielony Meczet w Bursie zawdzięcza swą nazwę zielonym płytkom fajansowym, które nie kryją wnętrza meczetu, lecz jego minaret. W przeciwieństwie do innych budowli sakralnych Izniku, które są albo były zbudowane przeważnie z cegły i kamienia, Yeşil Camii jest pokryty zarówno z zewnątrz, jak i wewnątrz kosztownym marmurem. Dodatkowo wspaniałe rzeźbienia ozdabiają portyk, okna oraz mihrab meczetu. Po meczecie Hacı Özbek jest to najstarszy w Izniku meczet osmański zachowany w całości.

Jak informuje inskrypcja nad drzwiami, meczet został wzniesiony w 1391 r. przez Kara Halina, zwanego również Hayreddinem Paszą. Był on dowódcą armii podczas oblężenia Izniku, a później, za Murada I, został pierwszym ottomańskim wielkim wezyrem. To on zainicjował uformowanie słynnego korpusu janczarów. Do kompleksu meczetowego należała jeszcze medresa, z której pozostały jedynie fundamenty, i fontanna znajdująca się trochę dalej na północ od meczetu. Do meczetu wchodzimy przez trzyczęściowy portyk, którego środkowe przęsło jest przykryte żłobioną od wewnątrz kopułą, opartą na wysokim, ośmiokątnym bębnie. Główny łuk portyku wspiera się na dwóch antycznych kolumnach zakończonych stalaktytowymi kapitelami, a jego boki otwierają się dwuarkadowymi prześwitami. Następnie przechodzimy do przedsionka wewnętrznego, którego środkowa część również jest przykryta kopułą (znacznie niższą od tej w portyku), a boczne przęsła – płaskimi sklepieniami krzyżowymi. Przedsionek oddzielony jest od sali głównej dwiema masywnymi
kolumnami, które, tak jak te na zewnątrz, są zakończone stalaktytowymi kapitelami.

Kopuła nad salą centralną spoczywa na tureckich trójkątach i wznosi się na 16,5 m. Po wyjściu z meczetu idziemy na drugą stronę Müze Sok., gdzie widać ruiny kolejnego meczetu z grobowcem oraz – zaraz dalej w prawo – odnowiony imaret (kuchnia dla ubogich). Pierwszy zabytek to Şeyh Kutbettin Camii ve türbe z 1. poł. XV w. W grobowcu spoczywa Şeyh Kutbettin, który był znanym w mieście teologiem. W murach meczetu łatwo dostrzec bizantyńskie elementy architektoniczne, co może być dowodem na to, iż wcześniej w tym miejscu lub w pobliżu stał jakiś kościół.

Teraz kierujemy się do Nilüfer Hatun Imaret, w którym obecnie mieści się Iznik Müzesi (Muzeum Iznickie), czynne codziennie (prócz poniedziałków) w godz. 8.30 – 12.00, 13.00 – 17.30, wstęp: 0,7 USD, studenci: 0,5 USD. Budynek powstał w 1388 r. na polecenie Murada I, który ufundował imaret na cześć swojej matki Nilüfer Hatun, pochodzącej notabene z arystokratycznej rodziny bizantyńskiej. Powstał on na planie odwróconej litery T, a technika budowy opierała się na tradycji bizantyńskiej, zmienionej nieco tak, że zamiast przekładać cegłę z kamieniem na zmianę jedna warstwa po drugiej, tutaj położono trzy warstwy cegieł i na to jedną, ale za to grubą warstwę z bloków kamiennych. Sklepienia oraz kopuły wyłożone są ceramicznymi płytkami. Prosty portyk sklepiony pośrodku niewielką kopułą składa się z pięciu przęseł, którego pięć łuków od frontu i po dwa łuki po bokach wspierane są na zmianę przez filary i kolumny. Sala główna oraz dwie sale boczne również są pokryte kopułami.

Kuchnia dla ubogich istniała tu do końca XIX w. W czasie wojny 1922 r. została częściowo zniszczona, a potem, aż do 1960 r., służyła jako magazyn. W tym roku odrestaurowano ją i otwarto muzeum, w którym można obejrzeć eksponaty z czasów greckich, rzymskich, bizantyńskich i osmańskich. Najcenniejszym z nich jest sarkofag z czasów rzymskich. Ciekawe są również rzymskie szkło oraz popiersie Zeusa. Poza tym znajdują się tu kapitele kolumn oraz płaskorzeźby z czasów starożytnych, a z późniejszych wybitne przykłady sławnej iznickiej ceramiki, przepiękne arabskie inskrypcje, a także przedmioty codziennego użytku.

Po powrocie na główną ulicę skręcamy znowu w lewo, kierując się w stronę Lefke Kapısı. Minąwszy narożną miejscową herbaciarnię oraz położone po lewej stronie ruiny hamamu, dojdziemy do grobowca Çandarlı Ibrahim Paşa. Pochodził on z tej samej rodziny, co wspomniany wyżej Kara Halil Pasza, ale urząd wielkiego wezyra piastował nieco wcześniej, bo na początku XV w., za panowania Mehmeda I i jego syna Murada II. Za bramą znajduje się fragment niewielkiego akweduktu wybudowanego w VI w., za Justyniana Wielkiego. Po lewej stronie widzimy cmentarz, na którym znajduje się türbe Çandarlı Halil Hayrettin Paszy z 1387 r. Grobowiec składa się z dwóch krytych kopułami pomieszczeń. W środku pochowani są dwaj wielcy wezyrowie, Hayrettin Pasza i jego syn Ali Pasza, oraz członkowie ich rodziny.

Wróćmy teraz do meczetu Hacı Özbek i tutaj skierujmy się w lewo, w Gündem Sok., która doprowadzi nas do Süleyman Paşa Medresesi. To jedna z najstarszych szkół teologicznych, wybudowana za czasów dynastii ottomańskiej (1332). Jej prosty plan składa się z kwadratowego dziedzińca otoczonego z trzech stron izbami dla uczniów. Izby są poprzedzone portykiem, który pierwotnie był zamkniętym przedsionkiem. Każde z pomieszczeń sklepione jest kopułą. Dzisiaj w medresie mieszczą się herbaciarnia oraz Ceramic Center (angielska nazwa ma zwabić turystów), zakład wyrobu ceramiki, a raczej już tylko zdobienia, czyli malowania. Możemy przyjrzeć się, jak powstają wzory, gdy tymczasem ktoś namawiać nas już będzie na dosyć drogi zakup.

Możemy wrócić się teraz w stronę Hagia Sophia, nieopodal której stoi bardzo dobrze zachowana Hamza Bey Hamamı, znana również jako łaźnia Murada II. Jest to podwójny budynek, którego sekcje służyły jednocześnie kobietom i mężczyznom. Łaźnia należała niegdyś do külliye ufundowanego przez Hanza Beya w 1346 r., na które składały się jeszcze meczet oraz türbe fundatora. Do czasów obecnych zachowała się jedynie hamam. Jest to druga z najstarszych używanych do dzisiaj łaźni osmańskich (obecnie w trakcie renowacji), po Bey Hamamı w Bursie.

Z zabytków osmańskich warto jeszcze wspomnieć o dwóch meczetach – Mahmut Çelebi Camii oraz Yakup Çelebi Camii. Pierwszy z nich jest usytuowany 100 m na południe od Hagia Sophia, przy Atatürk Cad. Meczet powstał w latach 1442 – 43 na zlecenie wnuka Kara Halina Hayrettina Paszy, wielkiego wezyra Mahmeda Çelebi, który był również szwagrem sułtana Murada II. Jest to meczet z jedną salą poprzedzoną trzyczęściowym portykiem, którego arkady są dzisiaj zasłonięte oknami. Centralne przęsło portyku przykryte jest niewielką kopułą, a boczne – płaskimi krzyżowymi sklepieniami. Kopuła nad główną salą spoczywa na ładnych tureckich trójkątach.

Minaret ozdobiony jest zielonymi glazurowanymi cegłami, co jest jakby hołdem na cześć Zielonego Meczetu. Również sam plan budowli przypomina nieco Yeşil Camii. Meczet, a raczej imaret Yakup Çelebi leży na południowy wschód od dworca autobusowego. Fundatorem był Yakup Çelebi, brat sułtana Bejazyda I Błyskawicy. Budowla powstała w XIV w. jako zaviye (klasztor derwiszów) lub imaret (kuchnia dla ubogich) i jest mniejszą wersją imaretu Nilüfer Hatun. Trzy warstwy cegieł na przemian z jedną z kamienia przypominają nam tamtą budowlę. Również pięcioczęściowy portyk (ale tu główne przęsło kryte nie kopułą, lecz zwykłym sklepieniem krzyżowym) oraz sala główna i dwie boczne przemawiają za tym faktem. Kuchnia działała tu aż do 1919 r., a w 1961 r., po ukończeniu prac restauracyjnych, budynek zamieniono na meczet. Obok meczetu stoi türbe – jedynie symboliczny grobowiec Yakupa Çelebi, który został pochowany w Bursie, obok swego ojca Murada I.

Nieopodal bramy Yenişehir Kapısı, ok. 200 m na południe za murami, znajduje się Kırgızlar Türbesi, która – jak głosi tradycja – wybudowana została jako pochówek dla kirgiskich wojowników, którzy walnie przyczynili się do zdobycia miasta w 1331 r. Budynek składa się z dwóch pomieszczeń, z czego jedno jest przykryte sklepieniem kolebkowym, a drugie, główne – kopułą opartą na ośmiobocznym, wysokim bębnie. W środku pochowanych jest siedmiu dorosłych i jedno dziecko.

Ostatni zabytek, na który należy zwrócić baczniejszą uwagę, to ruiny starożytnego teatru w południowo-zachodniej części miasta. Nie są one imponujące w porównaniu z tym, co nas jeszcze w Turcji czeka, ale zawsze jest to jakiś przedsmak. Teatr został wybudowany w latach 98 – 117, za panowania konsula i gubernatora Bitynii, Pliniusza Młodszego. Nawet nie wiadomo, czy faktycznie został kiedykolwiek dokończony (a wraz z nim gimnazjon, znajdujący się opodal dzisiejszej Hagia Sophia). Ostatnią wzmianką o tych przedsięwzięciach jest list do cesarza Trajana, w którym Pliniusz skarży się, że mieszkańcy Nicei nie dają przyrzeczonych składek na wykończenie teatru, a gimnazjon nie może być ukończony ze względu na opieszałość i brak kompetencji architektów. W każdym razie obie budowle zostały zniszczone w 257 r., kiedy na miasto najechali Goci.

W Izniku wiele jest jeszcze miejsc, gdzie stoją lub stały kiedyś zabytkowe budowle. Sporo tu było chrześcijańskich kościołów, z których najwspanialszym był bizantyński kościół Koimesis (ogrodzone ruiny znajdują się na wschód od dworca autobusowego). Zniknął on z powierzchni ziemi dopiero podczas wojny w 1922 r. Zachowały się zdjęcia, na których widać, że zdobiły go wspaniałe mozaiki, a podłoga była wyłożona różnokolorowym marmurem. Kościół powstał w 750 r. i poświęcony był Wniebowstąpieniu Najświętszej Marii Panny. Od 1222 r. jego kaplica służyła jako miejsce pochówku Teodora I Laskarysa, pierwszego władcy okrojonego cesarstwa bizantyńskiego, po tym, jak Konstantynopol został zdobyty przez krzyżowców (1204). Kościół pozostał nietknięty nawet za panowania Turków, służył miejscowym Grekom.

Niedaleko kościoła (kilkadziesiąt metrów na wschód) znajduje się legendarne święte źródło (ayazma). Nie wiadomo, dlaczego zwie się świętym – być może z powodu przypuszczeń, że było to pierwotnie baptysterium kościoła Koimesis, ale zdaje się, że studnia jest za bardzo oddalona od ruin. Źródło otoczone jest okrągłą budowlą (prawdopodobnie z VI – VIII w.), a prowadzą do niego schodki w dół. Obecnie pomieszczenie jest zamknięte, a sam budynek wygląda tak niepozornie, że łatwo go przeoczyć. Zresztą teren, na którym stoi, też jest ogrodzony, a furtka zamknięta. Nie bójmy się przez nią przeskoczyć i zajrzeć do tego dawno zapomnianego zabytku.

Uważajmy jednak na nieprzyjemne zapachy, gdyż miejscowi urządzili sobie tutaj wychodek. Dziura otoczona jest antycznymi elementami z inskrypcjami greckimi i hebrajskimi. Wśród tych ostatnich widoczny jest nawet symbol judaizmu – menora (świecznik). Iskrypcje hebrajskie mogą być świadectwem na to, że w czasach rzymskich lub bizantyńskich istniała tu żydowska gmina, która posiadała własną synagogę.

W Izniku zwiedzić również można niecodzienne manufaktury rodzinne, w których wytwarza się zwykłe drewniane skrzynki, służące do przechowywania warzyw lub owoców, spotykane niemalże na całym świecie. Nie oznacza to oczywiście, że te, które widzimy na polskich targowiskach, pochodzą właśnie z Izniku. Fabryczki leżą w północnej części miasta (na południowy wschód od Istanbul Kapısı), przy widocznym z daleka nowym meczecie Çınarlı. Jedne zakłady są zmechanizowane, a w innych skrzynka powstaje wyłącznie dzięki człowiekowi, co niestety trwa dłużej, ale zdaje się, że zapewnia lepszą jakość. Na piaszczystą drogę wjeżdża czasem ogromna ciężarówka, na którą ładowane są gotowe skrzynki. W manufakturach pracują całe rodziny.

_ Źródło: Bezdroża _