"Śląski Robinson". Rysownik, podróżnik i uwodziciel spod Ząbkowic

Brzmi wręcz nieprawdopodobnie, aby w ciągu jednego życia być po kolei: niedoszłym zakonnikiem, posłańcem, adiutantem, piechurem, kawalerzystą, inżynierem fortyfikatorem, nadzorcą budowy twierdz, projektantem teatralnych scenografii, w tym machin latających w praskim teatrze hrabiego von Sporcka, werbownikiem żołnierzy, tłumaczem w wojsku i tłumaczem librett operowych w Wiedniu, kancelistą rady w Ołomuńcu, kancelistą biskupa wrocławskiego. Tym wszystkim był Friedrich Bernhard Werner.

Był on także także nałogowym podrywaczem, kochankiem, zabijaką, służącym, kuglarzem, komediantem, lekarzem-hochsztaplerem, oszustem, świniopasem, pojedynkowym mordercą, miłośnikiem alkoholu i tytoniu, pilnym bywalcem bibliotek klasztornych, gabinetów natury i osobliwości, przede wszystkim zaś najsłynniejszym rysownikiem, jakiego wydała śląska ziemia.

28 stycznia 1690 roku w Topoli na Dolnym Śląsku, w domu Wernerów, poddanych cysterskiego klasztoru w Kamieńcu Ząbkowickim, przyszedł na świat chłopiec. Nadano mu dwa imiona: Friedrich, na cześć opata kamienieckiego Steinera i Bernard - dla zaskarbienia przychylności świętego patrona z Clairvaux.

Dalsza część artykułu pod materiałem wideo

Wielka włóczęga

Mały Fryderyk uczył się pilnie w nyskim kolegium jezuickim, ze szczególnym zapałem ćwicząc się w rysunkach i studiując kolegialne rękopisy. Ku rozpaczy rodziców porzucił naukę i zaciągnął się do wojska. Decyzję podjął pod wpływem fascynacji dziadkiem ze strony matki. Dziadkiem był zawodowy wojskowy, Mateusz von Morawitz spod Melnika, cesarski porucznik, który emeryturę spędził w twierdzy kłodzkiej jako jej komendant.

W wojsku świeżo awansowany porucznik pułku piechoty dokonał odkrycia, które miało zaważyć na całym jego późniejszym życiu: "kiedy tylko pochwyciłem w dłoń pióro, zaraz zaczynałem gryzmolić domy". "Gryzmoły" Wernera docenił jego dowódca, pułkownik baron von Battendorf, nakłaniając go do spróbowania sił w sztuce inżynierskiej. Werner wymigał się frazesem i pchany niespożytą energią opuścił swój regiment, wyruszając na siedmioletnią włóczęgę po Europie.

Czytaj także: Królowa bonów turystycznych. Atrakcja pobiła wszystkie inne na głowę

Podróżował wszelkimi dostępnymi wówczas środkami transportu, przerzucając się z jednego pułku do drugiego, od Czech, przez Austrię po Węgry, zaciągając się nawet do armii hiszpańskiej i ani przez chwilę nie wypuszczając z rąk szkicownika. Po latach swoje wspomnienia z podróży skrupulatnie opisał w autobiografii, sam siebie tytułując "śląskim Robinsonem". Nie było w tym nic z fanfaronady: w tym czasie połowa Europejczyków określała się mianem Robinsonów, obnosząc się rejestrem przygód przyprawiających oryginał o kompleksy. W odróżnieniu od pozostałych, Werner nie łgał.

Wielowymiarowy bohater

Piórko w ręku okazało się przepustką do najciekawszych met w Europie. Gdzie się nie pojawił, tam rysował. W Monachium z zapałem wstąpił do klasztoru paulinów, ale niebawem z równym zapałem z niego wystąpił i zajął się sprzedażą sporządzanych przez siebie cudownych mazideł i specyfików. Przez chwilę widziano go w praskim teatrze, gdzie "obmyślał i obsługiwał wszelkiego rodzaju urządzenia oraz machiny latające". Pod Hamburgiem budował fortyfikacje twierdzy Stade, w Bremie werbował robotników do holenderskiej fabryki porcelany.

W swoich samotnych podróżach przemierzał miesięcznie około 500 km, co miało kilka nieprzyjemnych konsekwencji. We włoskiej Mantui, kiedy zajęty był obserwacją godnych naszkicowania miejskich zaułków, wzbudził podejrzliwość przypadkowych przechodniów. Posądzony o szpiegostwo na rzecz Hiszpanii został odprowadzony do karceru w asyście dwudziestu pięciu rosłych mantuańczyków.

Od nadmiaru głowa nie boli

Oficjalnie żony miał tylko dwie, choć - zgodnie z dewizą "od nadmiaru głowa nie boli" - niestrudzony był tyleż w rysowaniu, co bałamuceniu. W 1718 ożenił się w Bardzie, zwanym miastem cudów, z cudnej urody córką ząbkowickiego mieszczanina, Marią Eleonorą Teresą.

Po raz drugi stanął przed ołtarzem w 1758 roku we Wrocławiu u boku Marii Magdaleny Treffa. Między jednym ożenkiem a drugim wydawało się, że na dobre zapuści korzenie we Wrocławiu. "Zakorzenienie" okazało się mydleniem oczu, bo wkrótce podpisał kontrakty z wydawcami z Augsburga i Norymbergi, z zadaniem sporządzenia atlasów Śląska i Europy. Nieobecność we Wrocławiu zaowocowała zbiorem wedut z 219 różnych miast i rysunków wartych odnotowania kościołów, klasztorów i pałaców.

Opus magnum

Największą sławę przyniosła "Topografia Śląska", która - mimo strat wojennych - przetrwała w pięciu tomach. Stworzył ją, będąc już emerytem. W skład "Topografii" wchodzą 2742 strony własnoręcznego pisma Wernera i 1183 kolorowane akwarelą rysunki piórkiem, z czego 1041 dotyczy Śląska w obecnych granicach.

Czytaj także: Chcą walczyć z nadmierną turystyką. Krucha perła zagrożona

Rysunki Wernera nie odznaczają się specjalnym artyzmem: zdarzało się, że autor prowadził linię koślawo albo lekceważył proporcje. Posiadają one jednak wartość nie do przecenienia z uwagi na jeden fakt: przedstawiają wiele budowli, których już nie ma albo zostały przebudowane i dlatego są bezcennym źródłem dla historyków sztuki i konserwatorów zabytków. To dzięki niemu wiemy, jak bardzo śląskie miasta zmieniły swoją fizjonomię na przestrzeni wieków.

Friedrich Bernhard Werner zmarł w ubóstwie i zapomnieniu, dożywszy 86 lat i nie doczekawszy dzieci. Pod koniec życia sprzedawał w częściach swoje dzieła życia. Nie bez żalu pożegnał się więc z autobiografią, szkicami i sześcioma tomami "Topografii". Można snuć domysły, że było ich więcej. Sto lat po jego śmierci historycy zaczęli zbierać z powrotem dzieła i z prywatnych kolekcji odzyskiwać rękopisy.

Spuścizna Wernera to kamień milowy w badaniach historii Śląska. On sam wystawił sobie taką laurkę: "Myślę, że przede mną nie było nikogo, kto cierpliwie wykonałby podobną pracę, a i po mnie nikt taki się nie pojawi". Nie sposób odmówić mu racji.

Dagmara Spolniak dla Wirtualnej Polski