Spacery po mieście. Trasa czwarta

Dzisiaj w okolicach placu Teatralnego mieszkają współczesne gwiazdy opery i baletu, spacerują miłośnicy sztuki i łowcy autografów. Syci wrażeń artystycznych wyjdziemy na nabrzeże kanału Kriukowa i za skrzyżowaniem kanału z Mojką zobaczymy Nową Holandię – upamiętniającą czasy Piotra I. Spacer zakończymy na eleganckim Nabrzeżu Angielskim. Trasę rozpoczynamy przy stacji metra „Siennaja płoszczad’”.

Plac Sienny, zajmujący część terenu między Fontanką a kanałem Gribojedowa, to jeden z najstarszych placów targowych Petersburga. W latach 30. XVIII w. chłopi wystawiali tu na sprzedaż konie i siano, stąd wzięła się zapewne nazwa placu. W XIX w. na placu Siennym handlowano również artykułami żywnościowymi. Ceny na rynku były niskie, choć jakość towarów pozostawiała wiele do życzenia.

Przyciągały też usytuowane przy placu tawerny, domy schadzek i oberże. Obecnie cały środek placu zajmują rzędy straganów, na których można kupić czekoladę, wódkę, odzież itp. artykuły. Targowisko cieszy się dużym powodzeniem również ze względu na konkurencyjne ceny. Do 1961 r. oś architektoniczną placu stanowił sobór Zbawiciela, zbudowany w połowie XVIII w. wg projektu Bartolomea Rastrellego. Zamknięty w 1938 r., podzielił los wielu innych obiektów sakralnych.

Okazało się, że budowniczowie metra nie mogli znaleźć lepszego miejsca na stację „Siennaja” niż to właśnie zajmowane przez „obiekt nie przedstawiający wartości historycznej i artystycznej”. Plac Sienny obrósł legendami, stając się (głównie za sprawą F. Dostojewskiego, który ulokował tu część akcji Zbrodni i kary) symbolem miejsca nieczystego, feralnego, fizycznie zabrudzonego, dna moralnego, ale też miejscem, w którym upadły bohater może przeżyć katharsis, przemianę wewnętrzną, która pozwoli mu wydostać się ze sfery profanum do sfery sacrum. Z czasów Dostojewskiego na placu Siennym zachował się parterowy budynek aresztu z portykiem podpartym czterema kolumnami. Tu pisarz w czerwcu 1873 r. odbywał dwudniową karę za złamanie prawa prasowego.

Z placu Siennego ulicą Spasskij pierieułok wyjdziemy na nabrzeże kanału Gribojedowa pomiędzy MOSTEM KAMIENNYM a MOSTEM DEMIDOWA. Pierwszy o długości 19,7 m i szerokości 13,6 m zbudowano w 1776 r., jak podpowiada nazwa, z kamienia. Przetrwał do naszych czasów w stanie prawie niezmienionym, mimo że za czasów Aleksandra II chciano go wysadzić w powietrze razem z carem. Drugi reprezentuje kolejną epokę mostowego budownictwa. Ten żeliwny most o długości 20,4 m i szerokości 16,1 m powstał w 1835 r. wg projektu inżynierów A. Adama i P. Bazena.

Za kolejnym z mostów (most Kokuszkina, 1947 r.) kanał Gribojedowa przecina Wozniesienski Prospekt – jedną z trzech (obok Newskiego Prospektu i ul. Gorochowej) ulic wyznaczających słynny trzypromienny system kompozycji centralnej części Petersburga. Za nim bierze początek ul. Rimskiego-Korsakowa, która doprowadzi nas do placu św. Mikołaja.

Na placu św. Mikołaja (Nikolskim) 1/3, przy nabrzeżu kanału Kriukowa, łączącego Fontankę z kanałem Gribojedowa i Mojką, stoi jedna z najpiękniejszych cerkwi Petersburga – SOBÓR ŚW. MIKOŁAJA, zwany też Morskim. Wzniesiony w latach 1753 – 1762 wg projektu Sawwy Czewakinskiego, najlepszego ucznia B. F. Rastrellego, miał służyć marynarzom imperatorskiej floty wojennej i pracownikom Admiralicji, którzy mieszkali w tej części miasta.

Poświęcenie soboru św. Mikołajowi, od wieków uważanemu za opiekuna żeglarzy, było więc czymś naturalnym. Zbudowana na planie krzyża greckiego, pięciokopułowa świątynia należy do najwybitniejszych dzieł barokowej architektury sakralnej w Rosji. Jej fasadę zdobią wtopione w ścianę grupy białych kolumn korynckich, gzymsów i ozdobnych okien, kontrastujących z błękitem ścian, złotem kopuł i morską zielenią dachów. Stojąca w pewnym oddaleniu od soboru wielokondygnacyjna dzwonnica przegląda się w wodach kanału Kriukowa. Sam sobór mieści w sobie dwie cerkwie: górną – pw. Objawienia Pańskiego, i dolną – poświęconą Mikołajowi z Miry (Cudotwórcy).

W cerkwi górnej zwraca uwagę rzeźbiony ikonostas autorstwa I. Kanajewa i dziesięć wspaniałych ikon upamiętniających największe zwycięstwa floty rosyjskiej – dar Katarzyny II. Świątynia jest czynna w niedziele i święta. Tu od ponad dwóch wieków odprawia się nabożeństwa z okazji zwycięskich bitw floty rosyjskiej, a także w rocznice tragicznych wydarzeń. Tu też odprawiono mszę żałobną za marynarzy podwodnego okrętu atomowego „Kursk”. Wystrój cerkwi dolnej jest znacznie uboższy. Zgodnie z tradycją służy ona wiernym w dni powszednie.

Idąc pięknym nabrzeżem kanału Kriukowa, ze sfery duchowości transcendentnej przeniesiemy się na obszar zagospodarowany przez Sztukę najwyższej klasy, na plac Teatralny. Powstał on w połowie XVIII w.

Dzisiaj na placu Teatralnym króluje TEATR MARYJSKI (plac Teatralny 1). Imperatorski Teatr Maryjski (nazwany tak na cześć żony Aleksandra II, Marii Aleksandrowny) otwarto w 1860 r. na miejscu cyrku, który spłonął w 1859 r. Budynek odbudowano pod kierunkiem jego twórcy – Alberta Cavosa, ale scenę oddano we władanie artystów opery i baletu. Okazały gmach teatru przebudowano ponownie w latach 1894 – 1895, nadając mu bardziej wyszukany kształt.

Imponująco wygląda widownia, mogąca pomieścić 1600 osób, szczególnie „carska loża”, w której zasiadali koronowani, a po 1917 r. partyjni miłośnicy opery i baletu. O randze Teatru Maryjskiego świadczą nazwiska związanych z nim artystów. Na otwarcie teatru 2 października 1860 r. wystawiono operę Glinki Życie za cara. Tu występował Fiodor Szalapin, tu tworzył wielce zasłużony dla baletu rosyjskiego Marius Petipa, tańczyli Michaił Fokin i Matylda Krzesińska, tu odbywały się premiery wielu oper, np. Borysa Godunowa Modesta Musorgskiego (1874), Demona Antona Rubinsteina (1879), Księcia Igora Aleksandra Borodina (1890), tu miały światową premierę: napisana na zamówienie dworu carskiego opera Moc przeznaczenia Giuseppe Verdiego, który sam poprowadził orkiestrę, oraz najlepsze balety Piotra Czajowskiego – Jezioro łabędzie i Śpiąca królewna. W czasach radzieckich znany jako Teatr Opery i Baletu im. Kirowa, hołubiony przez władze jako najlepszy towar eksportowy (wielu solistów nie wracało z zagranicznych tournée,
znajdując zatrudnienie w najlepszych teatrach Europy i USA), miał w swoim dorobku liczne wartościowe przedstawienia, głównie baletowe.

Dzisiaj jest to nadal jedna z najciekawszych scen baletowych i operowych w Rosji. Ugruntowanie międzynarodowej pozycji zawdzięcza w dużej mierze dyrektorowi artystycznemu, wybitnemu dyrygentowi Walerijowi Giergijewowi. Zabiega on o całkowitą przebudowę gmachu teatru, w którym działa równolegle kilka obsad operowych i baletowych oraz akademia młodych śpiewaków. Planuje się budowę nowej sceny i przebudowę nie tylko teatru, ale i przylegających do niego kompleksów urbanistycznych. Zwyciężył francuski architekt Dominic Perrault, autor budynku Biblioteki Narodowej w Paryżu i części stadionu olimpijskiego w Berlinie, który przedstawił najciekawszy projekt budowy gmachu o powierzchni 39 tys. m2, z salą widowiskową na 2000 miejsc. Konkurencyjna okazała się też cena: 159 mln dolarów.

Budowa powinna ruszyć w 2004 r. I wreszcie polski akcent: w Teatrze Maryjskim występowali i pracowali Polacy. Jednym z nich był Henryk Wieniawski, który w 1860 r. otrzymał posadę solisty Jego Imperatorskiej Wysokości. Dwa lata później objął klasę skrzypiec w nowo utworzonym konserwatorium petersburskim, którą prowadził do 1868 r.

W domu nr 2 w latach 1909 – 1914 mieszkał wybitny reformator teatru dramatycznego Wsiewołod Meyerhold. Miejsce najwidoczniej sprzyjało artystycznym naturom. W narożnym dom (nr 16/9) w latach 20. XIX w. mieszkała opiewana przez poetów primabalerina Teatru Maryjskiego – Awdotia Istomina. W sąsiednim (nr 18/10) – poeta-dekabrysta Fiodor Glinka, w którego domu bywał Iwan Kryłow, Wasyl Żukowski i wielu innych pisarzy.

W latach 1775 – 1783 w centrum placu zbudowano Wielki (Kamienny) Teatr (plac Teatralny 3), przebudowany w 1800 r. przez Thomasa de Thomona, teatr, na którego scenie grano premierowe przedstawienia takich nieśmiertelnych sztuk, jak Mądremu biada Gribojedowa. Tu tańczyły Awdotia Istomina i Maria Taglioni, a Didelot wystawiał balety na podstawie poematów Puszkina Jeniec Kaukazu oraz Rusłan i Ludmiła.

W budynku, po gruntownej przebudowie w latach 1891 – 1896, ulokowano KONSERWATORIUM, noszące dzisiaj imię Mikołaja Rimskiego-Korsakowa. Konserwatorium wychowało plejadę znakomitych kompozytorów, muzyków i dyrygentów. Oprócz obecnego patrona uczyli się w nim Piotr Czajkowski, Sergiusz Prokofiew, Dymitr Szostakowicz, dyrygent Eugeniusz Mrawinski i wielu innych. Uczelnia posiada dwie sale koncertowe, wielką – przeznaczoną dla studentów, i małą, ozdobioną plafonem i galerią portretów słynnych muzyków, która ze względu na wyjątkowe walory akustyczne bywa miejscem koncertów i festiwali. Po obu stronach budynku stoją pomniki znanych kompozytorów – Michaiła Glinki (dłuta Roberta Bacha, 1906) i Rimskiego-Korsakowa (z roku 1952, zaprojektowany przez Wieniamina Bogolubowa i Władimira Ingala).

Opuszczając plac Teatralny, skorzystajmy z okazji, aby zobaczyć jeden z ładniejszych mostów tzw. LWI MOSTEK Trasa 7 . Przerzucony nad kanałem Gribojedowa wiszący most (1825 – 1826, dzieło Georga Traitteura) łączy uliczki Lwinyj pierieułok i Małaja Podjaczeskaja. Jego ozdobą są 4 odlane wg modeli wykonanych przez Pawła Sokołowa żeliwne figury lwów, trzymające w pyskach liny odciągowe. Most ma długość 22,5 m i szerokość zaledwie 2,2 m. W 1954 r. wg projektu A. L. Rotacza zrekonstruowano brakujące kraty i lampy, przywracając mostowi pierwotny wygląd. Dobre miejsce na romantyczne spotkanie i chwilę zadumy.

Zmierzamy teraz na nabrzeże Mojki do PAŁACU JUSUPOWÓW, domu najbogatszego rodu arystokratycznego dawnej Rosji (Nabrzeże Mojki 94). Na początku XVIII w. w miejscu, gdzie obecnie stoi pałac, była działka ziemi, którą Piotr I podarował wdowie po swoim przyrodnim bracie Iwanie. Dla carycy Praskowii zbudowano dom z ogrodem. Nie przypadł on do gustu spadkobiercom i sprzedano go księciu Golicynowi, a potem jeszcze wiele razy zmieniał właścicieli.

Zaprojektowany w 1760 r. przez Vallina de la Mothe’a piękny pałac z eleganckim, wspartym na sześciu kolumnach portykiem, został w latach 1830 – 1833 przebudowany przez Andrieja Michajłowa, który dobudował do niego skrzydło z wytworną salą z białymi kolumnami i amfiladą pomieszczeń reprezentacyjnych, a w ogrodzie pałacowym postawił pawilon „Szlacheckie gniazdo”. W północnym skrzydle pałacu Jusupowów znajduje się wspaniale wyposażony (w stylu rokoko) domowy teatr, z widownią obliczoną na 180 miejsc. Jusupowowie byli również znawcami i kolekcjonerami dzieł sztuki.

Dość powiedzieć, że w ich posiadaniu było kilka płócien Rembrandta, mnóstwo dzieł innych mistrzów malarstwa europejskiego, wspaniała kolekcja instrumentów muzycznych (w tym prace Antonia Stradivariego i Amatiego). W 1903 r. książę Jusupow w testamencie zapisuje całe zbiory państwu z zastrzeżeniem, że nie wolno ich nigdy wywozić poza granice Rosji. Po rewolucji lutowej 1917 r. kolekcję ukryto, ale bolszewikom udało się w końcu ją odnaleźć i – wbrew testamentowi – rozproszyć (znaczna jej część obejmująca malarstwo jest obecnie w Ermitażu), a część sprzedać za granicę.

W 1919 r. Jusupowowie wyemigrowali za granicę, a ich pałac był siedzibą konsulatów (niemieckiego i szwedzkiego). Po 1945 r. ulokowano w nim Centrum Twórczej Rozrywki Inteligencji, a następnie Dom Nauczyciela. Obecnie – ten zabytek klasy zerowej, wpisany na listę UNESCO – ma status muzeum. Wnętrza pałacu, takie jak Sala Mauretańska i piwnice, można zwiedzać tylko z przewodnikiem. Tu został zamordowany rosyjski chłop mistyk, Grigorij Rasputin (faworyzowany przez carską rodzinę „świątobliwy mąż” zakochał się w młodej żonie Feliksa Jusupowa, Irinie, i niedwuznacznie domagał się jej względów). W domowym teatrze Jusupowów są urządzane koncerty, wystawia się tam również kameralne sztuki teatralne i opery. Bilety do nabycia w kasie pałacu.

Postawiony w 1908 r. MOST POCAŁUNKÓW należy do najbardziej znanych mostów Petersburga. Powstał on na miejscu niewielkiego drewnianego mostu, zbudowanego w 1738 r. obok – jak powiadają jedni – traktierni kupca Pocełujewa lub – jak uważają drudzy – w miejscu, gdzie marynarze całowali się na pożegnanie ze swymi wybrankami. W 1816 r. drewniany most zastąpiono żeliwnym, a w 1908 r. – żelaznym i poszerzono wg projektu A. P. Pszenickiego (dzisiaj ma szerokość 23,5 m, a długość – 35,8 m), nie niszcząc na szczęście pierwotnego zamysłu. Dodatkowego uroku dodają mu piękne lampy oświetlające most i rzekę (1952 r.). Bez względu na to, czy nazwa mostu rzeczywiście upamiętnia sceny pożegnań marynarzy z dziewczynami, czy nie, zakochani chętnie przychodzą w to miejsce. Nie pocałować się na Moście Pocałunków po prostu nie wypada. A pocałowawszy się, spójrzmy raz jeszcze w kierunku soboru św. Mikołaja, świetnie stąd widocznego.

Jesteśmy teraz w miejscu, gdzie w 1719 r. rzeki Mojkę i Newę połączono kanałem Kriukowa, tworząc pomiędzy nimi trójkątną wyspę, na której początkowo składowano drewno na budowę okrętów. Nazwano ją – dla upamiętnienia holenderskich stoczniowców, u których Piotr I uczył się budowy okrętów – Nową Holandią. Niespełna 50 lat później drewniane budynki zburzono i na ich miejscu postawiono magazyny z czerwonej cegły, a nad kanałem przerzucono szarą granitową arkadę z kolumnami toskańskimi wg projektu Vallina de la Mothe’a. Architektowi udało się połączyć pożyteczne z pięknym. Potężne belkowanie arkady jest proste i mimo swojej surowości niezwykle dekoracyjne. Za arkadą był basen połączony ze stocznią.

Obecnie teren Nowej Holandii jest własnością rosyjskiej marynarki wojennej, turyści nie mogą więc tam wchodzić. Arkadę można jednak podziwiać podczas pieszej wędrówki albo przejażdżki stateczkiem po kanale Kriukowa.

Doszliśmy do Newy. Jeden z ciekawszych fragmentów nabrzeża Newy to Nabrzeże Angielskie pomiędzy placem Senackim (Dekabrystów) a Kanałem Nowoadmiralskim. W czasach radzieckich przemianowane na Nabrzeże Czerwonej Floty, w 1994 r. tuż przed wizytą w Petersburgu królowej Elżbiety II, której okręt przycumował na pobliskiej przystani, przywrócono mu historyczną nazwę. A zawdzięcza ją Anglikom, którzy przybyli do Petersburga ok. 1730 r. i osiedlili się na tym skrawku lądu. Byli wśród nich ludzie różnych zawodów, od artystycznych po rzemieślnicze, biedniejsi i bogatsi, dla nich właśnie otwarto w Petersburgu w latach 60. XVIII w. pierwszy kościół anglikański (dom nr 56), przebudowany w latach 1814 – 1815 przez G. Quarenghiego. W XIX w. na nabrzeżu, które ze względu na swoje atrakcyjne położenie, stało się miejscem wyjątkowo modnym, zbudowano dużo eleganckich domów. Historia wielu z nich jest bogata i ciekawa. Zatrzymajmy się przed kilkoma z nich.

Wspaniałym pomnikiem architektury XVIII w. jest budynek nr 32. W tym DOMU PROJEKTU G. QUARENGHIEGO (1782 – 1783) elegancką fasadę zdobi typowy dla tego okresu obudowany kolumnadą portyk, nakryty trójkątnym tympanonem. Mieściło się tu Kolegium Spraw Zagranicznych, w którym pracowali Denis Fonwizin, Aleksander Gribojedow, Aleksander Puszkin i Fiodor Tiutczew, znani potomnym jako wspaniali poeci i dramaturdzy.

Budynek nr 28, lub inaczej DOM SCHADZEK na Nabrzeżu Angielskim, posiada piękną rustykowaną (czyli pokrytą okładziną z chropowato obciosanego kamienia) fasadę, zbudowany przez A. Krasowskiego w latach 90. XIX w. Było to – jak powiadają – miejsce romantycznych spotkań księcia Andrieja Włodzimierzowicza z Matyldą Krzesińską. Od 1961 r. znajduje się tu Pałac Ślubów.

DOM SIERGIEJA DIAGILEWA (nr 22) zbudowany został w latach 1906 – 1913. Mieszkający tu rosyjski impresario od 1907 r. organizował w Paryżu tzw. Sezony Rosyjskie, prezentujące i promujące rosyjski balet, operę i inne sztuki. Kolejny budynek (nr 20) to DOM DYMITRA SZOSTAKOWICZA, który w latach 1923 – 1941 bywał w nim niejednokrotnie.

Radzimy również zwrócić uwagę na DOM GEN. ALEKSANDRA OSTERMANA-TOŁSTOJA (nr 10) – charakterystyczny przykład architektury wczesnego klasycyzmu lat 70. XVIII w. Działka, na której wznosi się ten budynek, była początkowo własnością A. L. Naryszkina, później nabył ją gen. Aleksander Osterman-Tołstoj, bohater bitwy pod Borodino. Znany ze swych nietuzinkowych upodobań Osterman-Tołstoj urządził w pałacu pokój wyłożony balami brzozowymi, które miały nadawać mu wygląd typowej rosyjskiej chaty; podczas obiadów wpuszczał do jadalni żywe orły i ustawiał wypchane niedźwiedzie z halabardami w łapach; przechowywał w domu nagrobek dłuta Antonia Canovy, na którym został sportretowany w pozie żołnierza leżącego na polu bitwy. Na wspaniałych balach u księcia generała bawiła się cała petersburska elita. Dlatego zapewne Lew Tołstoj zlokalizował pierwszy bal Nataszy Rostowej – bohaterki epopei Wojna i pokój – w domu, którego pierwowzorem był pałac ekstrawaganckiego księcia.

Dom nr 4 wzniesiono na początku XVIII w. na działce należącej do księcia Aleksandra Mienszykowa. W latach 1791 – 1793 Andriej Woronichin przebudował obiekt, będący wówczas własnością księcia G. Stroganowa. W latach 1806 – 1809 fasadę i część wnętrz poddano kolejnej przebudowie (Thomas de Thomon). Obecnie istniejący budynek uznawany jest za jeden z najwspanialszych okazów klasycyzmu. Główną fasadę DOMU KLASYCYSTYCZNEGO do poziomu drugiej kondygnacji zdobi wspaniała kolumnada, flankowana przez trójdzielne okna z frontonami i alegorycznymi reliefami.

Wejścia do budynku strzegą potężne granitowe lwy. Na początku XIX w. dom należał do księżnej A. Laval, której córka Katarzyna wyszła za mąż za księcia Sergiusza Trubeckiego, niedoszłego dyktatora petersburskich dekabrystów (książę mieszkał tu w latach 1822 – 1825), skazanego na wieczną katorgę (żona pojechała za nim na Syberię). W salonie literackim księżnej bywał Adam Mickiewicz. 16 maja 1828 r. Puszkin czytał tu Borysa Godunowa. 16 lutego 1840 r. podczas balu Lermontow pokłócił się z E. de Barante’em, a spór zakończono pojedynkiem, co stało się przyczyną ponownego zesłania poety. Obecnie w kamienicy A. Laval mieści się oddział Państwowego Rosyjskiego Archiwum Historycznego.

Świątynie i cmentarze. Klasztor pw. św. Aleksandra Newskiego, którego budowę rozpoczęto w latach wytyczania Newskiej Perspektywy (1710 – 1713), przyciąga uwagę ze względu na ciekawą architekturę sakralną oraz jako jedna z większych nekropolii rosyjskich. Na szczególne zainteresowanie zasługuje nadbramna cerkiew Matki Boskiej i sobór św. Trójcy. W części cmentarnej znajdują się groby i piękne nagrobki wielkich pisarzy, kompozytorów, uczonych (m.in. Fiodora Dostojewskiego, Michaiła Glinki, Piotra Czajkowskiego). Kończący Newski Prospekt plac Aleksandra Newskiego wzbogacił się niedawno o ciekawy pomnik swojego patrona, warto też obejrzeć najnowszy most Petersburga, również noszący imię św. Aleksandra Newskiego. Do Ławry Aleksandra Newskiego najłatwiej dostać się metrem – do stacji „Płoszczad’ Aleksandra Niewskogo”.

Budowę monasteru Aleksandra Newskiego zaczęto na początku XVIII w. Legenda głosi, że Piotr I, oglądając w 1710 r. okolice Sankt Petersburga, zwrócił uwagę na miejsce, w którym 15 lipca 1241 r. książę włodzimierski Aleksander Jarosławowicz rozgromił szwedzkie zastępy (Aleksander Jarosławowicz za bitwę nad Newą otrzymał od potomnych przydomek Newski i został kanonizowany przez Cerkiew w XVI w.). Car, który sam niedawno (w 1709 r.) odniósł wielkie zwycięstwo nad Szwedami, nazwał to miejsce „Victorią” i ufundował monaster pw. Przenajświętszej Trójcy i św. Aleksandra Newskiego. Wkrótce na wskazanym miejscu postawiono pierwszą kaplicę, a 25 marca 1713 r. w obecności cara wyświęcono cerkiew pw. Zwiastowania Najświętszej Marii Panny i zaczęto budowę pierwszych drewnianych cel dla mnichów. W 1716 r. Piotr I zatwierdził projekt budowy monasteru przedstawiony przez Domenica Trezziniego i prace budowlane ruszyły.

Tuż przed wyświęceniem cerkwi Aleksandra Newskiego, 23 maja 1723 r. Piotr kazał umieścić tu relikwie świętego znajdujące się dotychczas we Włodzimierzu. 30 sierpnia 1724 r. ok. 6000 osób wzięło udział w uroczystości związanej z przeniesieniem relikwii świętego, które trafiły najpierw do Nowogrodu, następnie drogą wodną do Szlisselburga, gdzie przetransportowano je na galerę z flagą imperatorską. Za sterami galery zasiadł sam Piotr I, a jego najbliżsi współpracownicy zajęli miejsca przy wiosłach. W Petersburgu powitały ich salwy armatnie i tłum wiernych. O świętym nie zapominali też następcy Piotra.

Jego córka Elżbieta zamówiła w petersburskiej mennicy srebrny sarkofag o wadze prawie 1,5 tony, w którym umieszczono relikwie, a Katarzyna II ofiarowała świętemu cenny pokrowiec ozdobiony brylantami oraz lampkę z litego złota. W 1797 r. Paweł I nadał klasztorowi status ławry, jaki do tej pory przysługiwał tylko wybranym monasterom. Dzięki temu monaster przestał podlegać miejscowemu biskupowi, za zwierzchnika mając patriarchę Rosji. W XVIII i XIX w. na pamiątkę przeniesienia relikwii św. Aleksandra do Petersburga 30 sierpnia każdego roku wyruszała uroczysta procesja z soboru Kazańskiego do Ławry Aleksandra Newskiego.

Kompleks architektoniczny Ławry kształtował się ponad 100 lat przy udziale najwybitniejszych architektów XVIII i XIX w. Największy wkład w jej budowę wnieśli Domenico Trezzini i Iwan Starow. Do Ławry wchodzi się przez potężną Bramę, postawioną przez Starowa w latach 1783 – 1785. Na jej drugiej kondygnacji znajduje się jedyna w Petersburgu CERKIEW NADBRAMNA z cudowną ikoną Matki Boskiej Pocieszycielki Strapionych. Tuż za murem klasztornym znajdziemy dwa rozległe cmentarze: po prawej stronie od wejścia – CMENTARZ TYCHWIŃSKI, po lewej – CMENTARZ ŚW. ŁAZARZA (Łazariewski). Dzieli je szeroka aleja wiodąca ku kompleksowi zabudowań klasztornych.

Aby choć częściowo poznać kolejne etapy powstawania klasztoru, dobrze jest zacząć zwiedzanie od najstarszego zachowanego obiektu Ławry. Jest to dwukondygnacyjna barokowa cerkiew wzniesiona w latach 1717 – 1722 przez Trezziniego na brzegu rzeczki Monstyrki, tuż przy klasztornych murach. Na pierwszej kondygnacji mieści się CERKIEW ZWIASTOWANIA NAJŚWIĘTSZEJ MARII PANNY, na drugiej CERKIEW ALEKSANDRA NEWSKIEGO.

Kompozycyjną dominantę monasteru stanowi SOBÓR ŚW. TRÓJCY (Troicki) – jeden z niewielu zachowanych obiektów sakralnej architektury epoki wczesnego klasycyzmu. Zbudowano go wg projektu Starowa na miejscu świątyni zburzonej w 1776 r. Budowa trwała 14 lat. 30 sierpnia 1790 r., w rocznicę wydarzeń z 1724 r., sobór konsekrowano, przenosząc doń z cerkwi Zwiastowania relikwie św. Aleksandra Newskiego. Potężny gmach świątyni wieńczy ogromna kopuła z krzyżem i dwie bliźniacze wieże (pylony). Wejście główne zaakcentowano potężnym, wspartym na sześciu kolumnach portykiem zakończonym trójkątnym frontonem. Fasady zdobią liczne filary przyścienne (pilastry).

Obszerne wnętrze soboru jest świetnie rozplanowane. Bardzo szeroką nawę główną otaczają kolumny korynckie z rzeźbami dłuta Fiedota Szubina. W świątyni obok tradycyjnych dla prawosławnej cerkwi ikon umieszczono wiele obrazów religijnych malarzy zachodnioeuropejskich (Rafaela, Rubensa, van Dycka), podarowanych przez Katarzynę II. Dzisiaj zastąpiły je kopie tych dzieł. Ikonostas z białego marmuru włoskiego i czerwonego syberyjskiego agatu zamyka łukiem nawę główną, tworząc niszę, na którą pada światło z 16 okien umieszczonych w bębnie kopuły.

W soborze znajdują się relikwie św. Aleksandra Newskiego, a także czasowo – świętych: Zosimy, Sawwatija i Giermana Sołowieckich oraz słynące z cudów ikony Matki Bożej Tychwińskiej, Kazańskiej i Iwerskiej. W latach najgorszych represji antyreligijnych (1933 – 1956) sobór był zamknięty dla wiernych. Od 1956 r. znów zaczęto w nim odprawiać nabożeństwa. Msza jest odprawiana codziennie o godz. 9.00, w niedzielę i święta o godz. 7.00 i 10.00. W cerkiewnym kiosku można kupić książki, kasety i drobne dewocjonalia.

W zachodniej części monasteru naprzeciwko soboru św. Trójcy znajduje się rezydencja metropolity petersburskiego. W baszcie północno-wschodniego skrzydła Ławry usytuowano skarbiec z naczyniami, księgami, ikonami i szatami liturgicznymi. Wśród najcenniejszych przedmiotów tam przechowywanych wymienia się również czapkę, laskę i łóżko Piotra I, na którym sypiał podczas pobytu w klasztorze.

Ławra Aleksandra Newskiego jest jednocześnie ważną nekropolią. W cerkiewnych kryptach i na przyklasztornych cmentarzach spoczywają doczesne szczątki wielu członków rodziny carskiej oraz wybitnych twórców kultury rosyjskiej. W cerkwi Zwiastowania NMP pochowano m.in. siostrę Piotra I Natalię Aleksiejewnę, jego maleńkiego syna Piotra, pierwszą żonę Pawła I i jego córkę. Cmentarz św. Łazarza (Łazariewski) był miejscem pochówku członków rodziny carskiej i przedstawicieli najznakomitszych rodów szlacheckich związanych z dworem Romanowów. W 1719 r. pogrzebano tu feldmarszałka Borysa Szeriemietiewa, bliskiego współpracownika Piotra I, a w latach następnych setki osób z otoczenia Elżbiety Piotrowny, Katarzyny II i Pawła I.

Leżą tu prochy innego współpracownika Piotra I, księcia Jakowa Dołgorukiego, a także błazna carowej Anny Joannowny – A. Apraksina, pisarzy – Michała Łomonosowa, Denisa Fonwizina, wdowy po Puszkinie – Natalii Łanskoj. Obok nich miejsce ostatniego spoczynku na cmentarzu znaleźli najwybitniejsi architekci: Giacomo Quarenghi, Carlo Rossi, Andriejan Zacharow, Thomas de Thomon, budowniczy soboru św. Trójcy Iwan Starow oraz Andriej Woronichin, twórca soboru Kazańskiego. Tu w 1803 r. książę Mikołaj Szeremietiew, nie zważając na reakcję dworu, pochował Praskowię Żemczugową, aktorkę pańszczyźnianego teatru, z którą się wcześniej potajemnie ożenił.

Jego grób znajduje się obok grobu żony. W 1919 r. zaprzestano grzebania na cmentarzu Łazariewskim, a towarzystwo „Stary Petersburg” zajęło się pracami renowacyjnymi. Na początku XIX w. powstał przy klasztorze cmentarz Nowo-Łazariewski (Tychwiński), na którym znajdują się mogiły wielu wybitnych twórców kultury rosyjskiej. Warto przypomnieć, że mnisi Ławry, dowiedziawszy się o śmierci Fiodora Dostojewskiego, oznajmili, że pogrzebanie w murach klasztoru „doczesnych szczątków pisarza, który walczył o wiarę prawosławną” uznają za powód do szczególnej dumy i chwały. Grób pisarza znajduje się na honorowym miejscu, po prawej stronie od wejścia na cmentarz. Oprócz grobu Dostojewskiego znajdziemy tu mogiły Michała Glinki, Piotra Czajkowskiego, Mikołaja Rimskiego-Korsakowa i wielu innych.

W 1939 r. na cmentarzu Tychwińskim i Łazariewskim oraz w cerkwi Zwiastowania NMP utworzono Muzeum Rzeźby Miejskiej, eksponując nie religijne, lecz artystyczne i historyczne znaczenie tego miejsca. Wiele nagrobków to rzeczywiście dzieła rzeźbiarskie najwyższej klasy. Ich autorami są m.in.: Andriej Woronichin, Iwan Martos, Michaił Kozłowski, Mikołaj Roerich. Zwiedzanie cmentarzy jest płatne. W pobliżu Ławry Aleksandra Newskiego usytuowano Seminarium Duchowne i Akademię Duchowną (nabrzeże Kanału Okrężnego 17).

Plac Aleksandra Newskiego, zaprojektowany przez Starowa, który zbudował na nim trzy domy: parterowy na potrzeby przyklasztornego przytułku i dwa jednopiętrowe, zamyka Newski Prospekt. W 2002 r. na placu (przed głównym wejściem do Ławry) postawiono pomnik świętego księcia. Jego imieniem nazwano również najnowszy (postawiony w 1965 r.) i najdłuższy, bo liczący 905,7 m, most na Newie.

_ Źródło: Bezdroża _