Architektura, kultura i sztuka

Dziedzictwo kulturalno-artystyczne Balearów obejmuje przede wszystkim architekturę – emblematyczne budowle i pozostałości zabytków przeniosą nas w dawne epoki, ilustrując różne okresy i style artystyczne na wyspach. Najstarsze dziedzictwo kulturowe reprezentują tajemnicze prehistoryczne megality, głównie z epoki brązu, pozostawione przez kulturę talajocką. Kamienne zabytki doskonale zachowały się zwłaszcza na Minorce; jeden z nich, Naveta d’es Tudons uznawany jest za najstarszą budowlę europejską. Ze względu na megality i walory krajobrazowo-przyrodnicze wyspy ogłoszono ją w całości Rezerwatem Biosfery UNESCO w 1993 r.

Z najcenniejszych zabytków pozostałych z czasów starożytnych na uwagę znawców zasługuje nekropolia fenicko-punicka Puig de Molins w mieście Ibiza, zabytek Światowego Dziedzictwa UNESCO. Na wyspie znaleziono też liczne figurki kartagińskiej bogini Tanit oraz amulety, wisiorki, naczynia i inne pozostałości ceramiczne z czasów punickich. Zabytki rzymskie zachowały się na Majorce – wśród nich ruiny antycznego miasta Pollentia w Alcúdia z forum i pozostałościami teatru oraz na Formenterze – Castell Romà de Can Blai.
Z epoki wczesnego średniowiecza, z czasów dominacji islamskiej zachowały się bardzo nieliczne ślady.

Jedynym większym zabytkiem są łaźnie arabskie Banys Àrabs w Palmie datowane na X–XII w. Natomiast znawcy twierdzą, że mauretański styl, będący niezwykle ważną spuścizną kulturową Balearów, utrwalił się w licznych budowlach, stylu i detalach architektonicznych kolejnych epok, a także w rzemiośle artystycznym wysp, zwłaszcza ceramice.

Późniejsze średniowiecze związane z kulturą chrześcijańską pozostawiło liczne zabytki sakralne wznoszone w miejscach dawnych meczetów, w stylu katalońskiego gotyku. Średniowieczne kościoły były jednak później wielokrotnie przebudowywane i dziś reprezentują mieszankę stylów różnych epok. Najwspanialszą świątynią, której początki budowy sięgają XIV w., jest katedra La Seu w Palmie. Nie mniej pięknym monumentalnym zabytkiem chrześcijańskim jest katedra w Ciutadelli na Minorce Catedral de Menorca, której budowa rozpoczęła się po konkwiście Alfonsa III w 1287 r. W XIII w. rozpoczęto też budowę katedry w Ibizie – Catedral de Eivissa, której styl jest dziś mieszanką katalońskiego gotyku i baroku. Uwagę zwracają także średniowieczne budowle królów Majorki w Palmie – pałac królewski Palau Reial d’Almudaina wzniesiony przez króla Jakuba II w 1309 r. przy wykorzystaniu murów wcześniejszej twierdzy mauryjskiej oraz gotycki zamek obronny i letnia rezydencja króla Castell de Bellver, zbudowany w latach 1300–1310.
Katalońskim mistrzem architektury i rzeźby był Guillem Sagrera, aktywny artystycznie w pierwszej połowie XV w. Tworzył w stylu katalońskiego gotyku, zaprojektował m.in. budynek dawnej giełdy w Palmie La Llotja, a także wyrzeźbił najpiękniejszy portal katedry La Seu – Portal de Mirador.

Na Majorce zachowały się także średniowieczne fortyfikacje – mury obronne starej Alcúdii oraz widowiskowy zamek w Capdepera.

Doskonałą pamiątką epoki renesansu są wpisane na listę zabytków Światowego Dziedzictwa UNESCO wspaniałe fortyfikacje najstarszej części Ibizy – Dalt Vila wzniesione z rozkazu króla Hiszpanii Filipa II. Ważnym zabytkiem sakralnym renesansu jest sanktuarium maryjne w Lluc, którego kościół – Basílica de la Mare de Déu de Lluc został wzniesiony w stylu renesansowym w latach 1622–1691.

Barok hiszpański wyraża się przede wszystkim w zdobieniach i ornamentyce wnętrz oraz portali kościołów. W licznych świątyniach Balearów zobaczymy m.in. cenne barokowe nastawy ołtarzowe (retabulum) rzeźbione przez artystów katalońskich i hiszpańskich epoki, często w stylu ozdobnego baroku hiszpańskiego zwanego churrigueryzmem. Jako przykład można podać kaplicę Niepokalanego Poczęcia NMP – la capella de la Concepció w kościele św. Franciszka w Maó, stolicy Minorki. Doskonałym przykładem świeckiej architektury zarówno barokowej, jak i wcześniejszej renesansowej są także słynne patia – dziedzińce rezydencji i pałaców dawnych rodzin szlacheckich w starej Palmie.

Świetnymi świadkami życia na wyspach w XVIII i XIX w. okazują się bogate rezydencje z posiadłościami ziemskimi (fincas) oraz wille, które zachowały się zwłaszcza na Majorce. Wśród nich warto zwiedzić posiadłość La Granja czy Els Calderers w stylu majorkańskim, gdzie zobaczymy oryginalne wyposażenie wnętrza – meble, obrazy i przedmioty gospodarstwa domowego. Słynna jest także XIX-wieczna rezydencja Son Marroig należąca do osiadłego na Majorce arcyksięcia austriackiego Ludwiga Salvador, znanego obrońcy dziedzictwa kulturowego i krajobrazu wyspy.

W licznych pueblos Balearów zobaczymy piękne przykłady architektury wiejskiej – bielone domy i kościółki z arkadowymi podcieniami i sygnaturką z dzwonem wieńczącą ich fasady (głównie na Ibizie i Formenterze) albo malownicze domy i świątynie z czerwonych ciosów piaskowca, tak charakterystyczne dla Majorki. Dla wieków XVIII i XIX typowe są także budowle obronne – wieże strażnicze rozsiane po wybrzeżu każdej wyspy, które miały bronić mieszkańców przed najazdami głównie ze strony piratów. Charakterystycznym, nieco romantycznym elementem krajobrazu wysp są zabytkowe kamienne wiatraki – (hiszp. molino, kat. molí) służące niegdyś do pompowania wody i mielenia ziarna. Szacuje się, że tych pierwszych zachowało się około 3 tys., a drugich blisko 700.

Prawdziwą perłą architektury obronnej są XVIII-wieczne fortyfikacje w porcie i zatoce Maó na Minorce wznoszone w czasach dominacji brytyjskiej na wyspie, a także XIX-wieczne przykłady architektury militarnej, wśród których wyróżnia się ogromna forteca la Mola zbudowana z rozkazu królowej Izabelli II.
Prawdziwą gratką dla miłośników secesji będą owoce katalońskiego modernisme z początków XX w., które znajdziemy przede wszystkim w Palmie. Kamienice zaprojektowane przez katalońskich architektów, takich jak Lluís Domènec i Montaner, Guillem Reynés i Font oraz Francesc Roca, w estetyce których dominuje inspiracja przyrodą, bogata ornamentyka, asymetria, płynne i faliste linie, wzbudzają prawdziwy zachwyt. Nie bez powodu Palma nazywana jest „małą Barceloną”. Swój ślad na Majorce odcisnął także wielki mistrz Antoni Gaudí, który kierował pracami związanymi z odnową wnętrza katedry La Seu w Palmie, gdzie można zobaczyć m.in. zaprojektowany przez niego baldachim. Gaudí projektował także Drogę Krzyżową oraz odnowienie wnętrza bazyliki w sanktuarium maryjnym w Lluc. Z kolei uczeń tego wielkiego architekta Joan Rubió i Bellver zaprojektował niedokończoną świątynię w Son Servera – S’Església Nova oraz przebudowę kościoła i budynku banku w Sóller. Samo Sóller jest interesującym miastem oddanym sztuce i kreacji, którego
klimat tworzy m.in. architektura w stylu modernisme catalán oraz historyzmu, a także współczesna sztuka wystawiana w przestrzeni publicznej.

Zdecydowanie najsłynniejszym artystą, który tworzył na Balearach, był Joan Miró – kataloński malarz, rzeźbiarz i ceramik, który zamieszkał na Majorce wraz ze swoją rodziną, a wyspa inspirowała go do owocnej pracy twórczej. Najwspanialsze – rzeźby, mozaiki, obrazy, rysunki i inne dzieła Miró zobaczymy w Palmie – w Parc de la Mar oraz muzeum Fundació Pilar i Joan Miró, a także w muzeum sztuki nowoczesnej i współczesnej Palmy Es Baluard. Prace artysty, uznawane za poetyczne połączenie form kojarzących się z rysunkami dziecka i elementów tradycji katalońskiej, wystawiane są w również w galerii na stacji kolejowej w Sóller. Znany kataloński architekt i przyjaciel Miró – Josep Lluís Sert projektował wspólnie z artystą Parc de la Mar w Palmie oraz słynne atelier Sert, które można oglądać w muzeum Miró.

Wśród wybitnych architektów katalońskich, którzy odcisnęli ślad na Minorce trzeba wymienić Nicolau Maria Rubió i Tudurí, który tworzył m.in. w Maó oraz Antonio Sintes – projektanta słynnego miasteczka letniskowego – Bibibèquer Vell. Wypada także wspomnieć o XX-wiecznym miejscowym malarzu z Minorki – José Roberto Torrent, zwanym minorkańskim Van Goghiem. Jego prace można podziwiać w muzeum Casa Museu Pintor Torrent w Ciutadelli.

Współcześnie najbardziej znanym twórcą jest malarz majorkański Miquel Barceló, reprezentujący nurt zwany transawangardą, który urodził się w Felanitx. W 2007 r. zaprojektował on i ozdobił ceramicznym muralem kaplicę Capella de Sant Pere w Katedrze La Seu w Palmie.

Dominika Zaręba