"Miasto przyjemne i nowoczesne". Poznań w 20-leciu międzywojennym

W ogóle – by przywołać znów opinię Jerzego Waldorffa – "Poznań mógł zachwycić przybyszów, zwłaszcza z innych okolic kraju". Z tą opinią ziemiańskiego syna współbrzmi wspomnienie pewnego młodego robotnika rolnego spod Konina, który po latach pisał, ewokując obraz iście beniaminowskiego flâneura:

Urzekło mnie życie i ruch w mieście, wystawy, tramwaje, wystrojeni przechodnie, którzy według mojego pojęcia nigdzie nie pracowali, a jedynie chodzili chodnikami tam i z powrotem.

Do złudzenia podobny do… Berlina

Oczywiście zawsze znaleźć można było malkontentów, w 1928 r. mieszkający tu wówczas krakowski artysta Ludwik Puget pisał:

Jadąc (…) przez ulice Berlina, uczułem się nagle – o ironio, o zgrozo! – jak w domu. (…) te domy, sklepy, szyldy… Po prostu miałem wrażenie, że jestem w Poznaniu! Zdawało mi się, że lada chwila wysunie się zza węgła tramwaj z napisem 'Śródka' lub 'Jeżyce' (…). Hm…! Nie ma się co łudzić. Oczywiście to nie Berlin jest tak podobny do Poznania, ale Poznań do Berlina. O zgrozo! Ten skandal musi ustać.

By to osiągnąć, Puget, zwany skądinąd Pięknym Lulu, z właściwą więc sobie dezynwolturą nawoływał, by zwieńczyć wieże cesarskiego zamku… barokowymi hełmami "o polskim charakterze".

Czytaj też: Poznańskie srebrne lata. Życie codzienne w XVII wieku

Zieleń i mieszkania z łazienką

A jednak wypełnienie pruskiej formy przeważającą polską treścią dodawało Poznaniowi szczególnego charakteru, nawet krytykowany nie tylko przez Pugeta przyciężki kształt pruskich budowli nie mógł przesłonić zdecydowanych zalet miasta.

Wielkim atutem była jego cywilizacyjna klasa, efekt intensywnych pruskich inwestycji w przedwojennym ćwierćwieczu, doskonała infrastruktura miejska, gaz, prąd, dobre bruki, tramwaje, budynki publiczne dzielnicy zamkowej, doskonale rozplanowane nowoczesne dzielnice. Możliwość otrzymania mieszkania z łazienką była istotnym względem przyciągającym do miasta kadry inteligenckie z innych dzielnic kraju.

Jesienią 1924 r. trafił tu abiturient z Łodzi, w przyszłości wybitny aktor Władysław Hańcza (wówczas jeszcze Tosik), któremu ktoś zwrócił uwagę na Poznań – "młody uniwersytet, miasto przyjemne". Przyjazd tu miał nawet dla niego "posmak jakiegoś wyjazdu za granicę". Jak pisał:

Pamiętam, przyjechałem do Poznania wieczorem, gdzieś około godziny osiemnastej. (…) Pomimo wieczoru i nienadzwyczajnego oświetlenia miasto z miejsca zaczęło mi się podobać. Mało podobać, zacząłem wciągać się, ulegać jakiemuś nastrojowi, którego nie można by określić inaczej jak "świąteczny", czysty, spokojny, ładny.

Po obrzydliwej w swoim brudzie i niezagospodarowaniu ówczesnej Łodzi, po jej nerwowym nastroju, po zgiełkliwej, hałaśliwej Warszawie – Poznań robił na przybyszu wrażenie swoją czystością, zielenią, spokojem, jakimś zrównoważeniem i pogodą.

Czytaj też: Morderstwa, bezdomność, deprawacja. Jak żyły dzieci w przedwojennej Warszawie?

"Warszawa nie była Zachodem, ale Poznań już był"

Warto przytoczyć też zdanie wilnianina Czesława Miłosza, który po latach stwierdzał: "Pierwszy raz właściwie poczułem Zachód, kiedy byłem w Poznaniu na wystawie ogólnokrajowej, jeszcze będąc w szkole. Warszawa nie była Zachodem, ale Poznań już był".

Nie dziwi to stwierdzenie, gdy się zważy, że tu już w roku 1921 aż 96,1 proc. domów było murowanych, podczas gdy w Wilnie jeszcze dziesięć lat później tylko 27 proc., w Warszawie 69,1 proc., w Krakowie – 85,5 proc. Poza tym w tymże 1921 r. 2/3 mieszkań miało tu trzy lub więcej izb, mieszkań jednoizbowych było zaś 10,9 proc., podczas gdy w całej Polsce w miastach powyżej 100 tysięcy mieszkańców odsetek ten wynosił aż 40,2 proc.

Dotyczyło to także standardu mieszkań, co do którego z większych miast wyprzedzały Poznań jedynie Katowice. W 1931 r. tylko 13,9 proc. poznańskich budynków nie posiadało żadnej instalacji komunalnej, w Katowicach – 3,6 proc., natomiast w Warszawie 24,6 proc., Krakowie – 28,8 proc., Łodzi – 31,3 proc., Lwowie – 45,5 proc. i Wilnie – 59,3 proc.

W tymże roku w Poznaniu 78 proc. budynków wyposażonych było w wodociąg, 68,2 proc. w kanalizację, 63,5 proc. w elektryczność i 56,3 proc. w gaz; Warszawa górowała nad stolicą Wielkopolski jedynie w stopniu elektryfikacji, który wynosił tam 67,8 proc., natomiast we wszystkich innych obszarach wypadała gorzej, tylko 46,1 proc. stołecznych mieszkań miało kanalizację, a 62 proc. – wodociąg.

Czytaj też: "Kobiety nie są przyjaciółkami wody". Jak wyglądała łazienka twojej prababki?

Palma pierwszeństwa

Ów obraz miasta – zachodnioeuropejskiego w swym zakroju i nowoczesnego – potwierdzały i inne fakty. Od zajęcia lotniska na Ławicy Poznań stał się w ciągu kilku miesięcy ośrodkiem najlepiej zorganizowanego lotnictwa w Polsce, samo zaś lotnisko zatrudniało ok. tysiąca osób.

Od 1 września 1919 r. wychodziło w Poznaniu pierwsze polskie czasopismo lotnicze "Polska Flota Napowietrzna", 30 października 1919 r. zaś z inicjatywy jego redakcji powstała – na zebraniu w siedzibie PTPN – pierwsza polska organizacja lotnictwa sportowego, Aeroklub Polski, na której czele stanął prezydent miasta Jarogniew Drwęski. W 1921 r. uruchomiono pierwsze krajowe prze- wozy lotnicze, łączące Poznań z Warszawą i Gdańskiem.

Także w innych dziedzinach poznaniacy nie pozostawali w tyle, 24 kwietnia 1927 r. o godz. 17:00, niemal dokładnie rok po uruchomieniu regularnej rozgłośni w Warszawie, rozpoczęła nadawanie poznańska rozgłośnia radiowa, czemu z entuzjazmem przysłuchiwały się wielotysięczne tłumy zgromadzone na placu Wolności. Było to możliwe dzięki sprawnemu zdobyciu miejscowych funduszy, za które zbudowano stację nadawczą i studio mieszczące się właśnie przy placu Wolności 11, w budynku Esplanady (dziś Arkadia).

To w Poznaniu po raz pierwszy w Polsce nadano transmisję meczu piłkarskiego oraz mszę, specjalnością tutejszej rozgłośni stały się jednak – jak na Poznań przystało – audycje muzyczne. Podobnych przykładów można by mnożyć, lata 20. to choćby bujny rozwój poznańskiego przemysłu filmowego (…).

Przedwojenny multipleks

W mieście działało kilkanaście kin, jedną z największych jego atrakcji stał się otwarty 20 grudnia 1927 r. przy placu Wolności 6 największy w Polsce Kinoteatr Słońce, własność kupca Stefana Kałamajskiego, dysponujący 1600 miejscami, wyposażony w najnowocześniejsze wówczas aparaty projekcyjne, klimatyzację, własną elektrownię i oświetlenie na 3600 żarówek, a do czasu pojawienia się filmu dźwiękowego dysponujący też własną, 17-osobową orkiestrą.

Dwa miesiące wcześniej, nieopodal, tam gdzie dawniej była sala i ogród Lamberta, Jan Łuczak (przy udziale funduszy Józefa Czepczyńskiego) otworzył prawdziwy kompleks rozrywkowy, prototyp dzisiejszych multipleksów, w skład którego wchodziły dwa kina: monumentalne Metropolis na 1000 miejsc i niewiele mniejsze, działające tu już wcześniej Apollo. Jak głosiła legenda, by dopiec swemu konkurentowi i szwagrowi Kałamajskiemu, kazał Łuczak przy wejściu do kina zawiesić tablicę z napisem: "Dałeś mi Boże w swej szczodrobliwości, dajże i temu, który mi zazdrości".

Poznańska nowoczesność wyrażała się także w inny sposób. Jak pisał autor wydanej w roku Powszechnej Wystawy Krajowej broszurki:

3 razy mniejszy od Łodzi pod względem ludności Poznań posiada 10 razy od niej więcej dorożek samochodowych, daleko pod tym względem pozostawiając inne miasta tej samej wielkości. Wystarczy przejrzeć codzienną gazetę, by z rubryk wypadków samochodowych przekonać się, że nasi szoferzy wcale się nie różnią od swych kolegów, np. nowojorskich, najeżdżających na Bogu ducha winnych przechodniów.

Źródło: Tekst stanowi fragment czterotomowej publikacji Przemysława Matusika "Historia Poznania", która ukazała się właśnie nakładem Wydawnictwa Miejskiego Posnania.