Mieszkańcy Czarnogóry. Kto żyje na Bałkanach?

Po wybuchu wojny w Bośni i Hercegowinie i przybyciu kilkudziesięciu tysięcy uchodźców wzrosło napięcie w stosunkach z Muzułmanami. W połowie lat 70. przywódcy czarnogórscy z Milo Djukanoviciem na czele zmienili kurs swojej polityki. Odwrócili się od Belgradu i zaczęli promować Czarnogórę jako państwo wieloetniczne. Coraz bardziej popularny stał się pogląd głoszący, że Czarnogórcy to naród odrębny od Serbów.

Należy przyjąć dwuznaczność określenia „Czarnogórzec” i złożony charakter tożsamości czarnogórskiej. Według jednej opcji Czarnogórcy, ze względu na historię, różnice językowe, Autokefaliczną Cerkiew Prawosławną, są narodem odrębnym od Serbów. Zwolennicy tej opcji podkreślają, że abdykacja króla Mikołaja w 1918 r. i przyłączenie Czarnogóry do Serbii, a potem do Jugosławii, były nielegalne, a najazd żupana serbskiego Stefana Nemanji to nic innego jak okupacja Duklji. Inni natomiast wychodzą zzałożenia, iż być Czarnogórcem to być Serbem, tyle że urodzonym w Czarnogórze, stamtąd pochodzącym. Według tego twierdzenia Czarnogórcy są w pewnym sensie grupą etniczną w ramach narodu serbskiego, a różnice kulturowe między Serbami a Czarnogórcami wynikają ze specyficznej czarnogórskiej historii i walki o przetrwanie w ciężkich, górskich warunkach.

Argumenty, które mają przemawiać za serbską tożsamością Czarnogórców, pochodzą z tego samego zbioru co poprzednie, lecz są inaczej odbierane: ten sam język (choć inny dialekt – ijekawski – niż ten, który słyszy się np. w Belgradzie), to samo wyznanie (prawosławie), a autokefalia Cerkwi czarnogórskiej jest odrzucana jako produkt polityczny ostatnich lat (a poza tym i tak większość Czarnogórców należy do Serbskiej Cerkwi Prawosławnej).

No i co z tego – natychmiast odpowiadają zwolennicy pierwszej opcji. Przecież akceptacja Serbskiej Cerkwi Prawosławnej nie oznacza wcale, że Czarnogórzec to Serb! Istnieje także pogląd, że Czarnogórcy i Serbowie to dwa odrębne, lecz silnie ze sobą związane narody o tym samym rodowodzie (choćby ze względu na historię i wspólną walkę przeciw Turkom oraz język i religię). Zwolennicy wszystkich trzech opcji zgodnie podkreślają, że podczas gdy Serbowie znajdowali się pod panowaniem tureckim, Czarnogórcy dzielnie bronili swej wolności.

Warto zauważyć, że władyka Piotr II Petrović-Njegoš jest powszechnie uważany za najwybitniejszego pisarza czarnogórskiego, a nawet, jak dodają inni, największego poetę południowej Słowiańszczyzny. W najważniejszym swoim dziele pt. Górski wieniec (Gorski vijenac) przedstawia on Czarnogórców jako część narodu serbskiego.

Znajomość na pamięć jego utworów literackich uważana jest wśród starszego pokolenia Czarnogórców niemal za sprawę honoru:
_ „Serbskiej czapki wszędzie ślad zatarto... A ci co uciekli sprzed tureckiej szabli, co prawdziwą wiarą nie wzgardzili, co nie dali łańcuchem się zawiązać, ci uciekli w czarnogórskie góry, aby ginąć i krew wylewać aby bohaterską przysięgę dotrzymać, dawne imię i świętą swobodę”. _

Kiedy Czarnogóra weszła w skład wspólnego Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców, Czarnogórców oficjalnie zaliczono do Serbów. Po II wojnie światowej, w czasach socjalistycznej Jugosławii, Czarnogórcy formalnie zostali uznani za odrębny naród. Podczas gdy w państwie Tity zdarzały się napięcia pomiędzy np. Serbami i Chorwatami lub Serbami i Czarnogórcami po jednej stronie a Albańczykami po drugiej stronie, konfliktów między Serbami i Czarnogórcami nie było.

Kwestia odrębności Czarnogórców od Serbów nabrała znaczenia w ostatnim dziesięcioleciu, po rozpadzie dawnej Jugosławii, a szczególnie po konflikcie politycznym między ówczesnym prezydentem Serbii Slobodanem Miloševiciem a prezydentem Czarnogóry Milo Djukanoviciem w 1997 r. Wówczas federacja dwóch republik faktycznie przestała funkcjonować, a coraz częściej poruszano kwestię niepodległości Czarnogóry. Podział w określeniu tożsamości czarnogórskiej przeniósł się na grunt polityczny. Wśród zwolenników niepodległej Czarnogóry dominują osoby uważające się za naród odrębny od Serbów. Natomiast ci, którzy uważają, że Czarnogórcy i Serbowie to narody ze sobą spokrewnione, są na ogół zwolennikami wspólnego państwa z Serbią.

Ideę czarnogórskiego narodu głoszą historycy i literaci zgromadzeni wokół założonej kilka lat temu Dukljańskiej Akademii Nauk i Sztuk w Podgoricy (Dukljanska Akademija Nauka i Umjetnosti – DANU) oraz organizacji Macierz Czarnogórska (Matica Crnogorska). Zwycięstwo, choć niespektakularne, w majowym referendum zwolenników niepodległości republiki może świadczyć, iż również poczucie odrębności etnicznej wzrasta. Z drugiej jednak strony wynik referendum może być także efektem dezaprobaty Czarnogórców wobec współczesnej polityki Serbii, która w pełni nie potrafi uwolnić się od zmory wojowniczego nacjonalizmu rodem z lat 90.

Mieszkający w Czarnogórze Muzułmanie (Bośniacy) są potomkami Słowian, którzy przeszli na islam po przybyciu Turków (najczęściej z powodu ucisku, gdyż wyznawcom islamu pod panowaniem tureckim żyło się po prostu łatwiej). Zamieszkują oni czarnogórską część obszaru Sandżak (druga, większa część należy do Serbii). Główne ośrodki znajdujące się w Sandżaku to: Bijelo Polje, Berane, Rožaj, Pljevlja, Plav. Muzułmanie posługują się tym samym językiem co Czarnogórcy, czyli jedną z odmian dawnego języka serbsko-chorwackiego (dialektem ijekawskim), z naleciałościami języka tureckiego.

Dylemat wokół nazwy narodu związany jest z rozpadem byłej Jugosławii. W sensie etnicznym czarnogórscy Muzułmanie należą do tego samego narodu, co Muzułmanie w Bośni i Hercegowinie. W latach 70., za czasów Josipa Broz-Tity, Muzułmanie uzyskali status narodu. Wcześniej uznawano jedynie ich odrębność religijną. Po rozpadzie Jugosławii i utworzeniu w 1992 r. niepodległej Bośni i Hercegowiny liderzy Muzułmanów (Bośniaków) w Bośni odrzucili określenie „naród muzułmański” i zaczęli oficjalnie mówić o sobie „naród bośniacki”.

Część czarnogórskich Muzułmanów (Bośniaków) zaakceptowała nową nazwę i czuje się związana z rodakami z Serbii i Bośni. Są członkami Wspólnoty Islamskiej Sandżaku (założonej w 1993 r.), z siedzibą w serbskiej części Sandżaku (w Nowym Pazarze), która z kolei podporządkowana jest Reisul ulemowi, zwierzchnikowi duchowemu w Bośni i Hercegowinie.

Część czarnogórskich Muzułmanów podkreśla jednak swoją odrębność, wskazując, że czarnogórski meszichat (wspólnota religijna) ma odrębny status, a jego siedziba znajduje się w Podgoricy. Nowo utworzona Wspólnota Islamska Czarnogóry cieszy się wsparciem ze strony władz państwowych. 2 lata temu rząd Czarnogóry zwrócił wspólnocie zbudowany przez tureckiego sułtana Hamida II (1903–06) budynek minaretu Sultan-Hamdii II w Plavie. Sułtan ufundował go w podzięce mieszkańcom miasta, którzy pokonali Czarnogórców w bitwie pod Nikovićima.

W przeszłości wielokrotnie dochodziło do krwawych konfliktów pomiędzy Czarnogórcami chrześcijanami a Muzułmanami. Czarnogórcy nazywali ich „Turkami” lub „poturicami” – poturczeńcami. Za czasów tureckich tutejsi Muzułmanie walczyli w armii tureckiej po stronie sułtana lub lokalnych możnych. Władyka Piotr II Petrović-Njegoš swoje największe dzieło, poemat Górski wieniec, poświęcił problemowi nieufności Czarnogórców wobec „poturiców” oraz rzezi dokonanej na nich na początku XVIII w.

W ostatnich kilku latach nie dochodziło do większych spięć na tle narodowościowym pomiędzy Czarnogórcami a Muzułmanami (Bośniakami). Mniejszość muzułmańska ma swojego przedstawiciela w rządzie Czarnogóry (w randze ministra). Mimo to nastawiona projugosłowiańsko część społeczeństwa jest wobec Muzułmanów dość nieufna.

W Czarnogórze, oprócz Czarnogórców, określających się jako Serbowie, mieszkają także tacy, którzy w ogóle nie identyfikują się z Czarnogórcami i Czarnogórą oraz którzy przybyli tu w czasach Tity. Małżeństwa mieszane są częstym zjawiskiem i nie są postrzegane jako takie. Serbowie z Czarnogóry najczęściej mówią dialektem ijekawskim (tak jak pozostali mieszkańcy regionu), jedynie nieliczni używają dialektu ekawskiego, charakterystycznego dla Serbii właściwej.

Albańczycy zamieszkują południowo-wschodnie tereny Czarnogóry (okolice Ulcinja, obszary na wschód od Podgoricy oraz czarnogórską część masywu Prokletije z miastem Plav). Największym albańskim ośrodkiem w Czarnogórze jest Ulcinj.

Przeważnie Albańczycy są wyznawcami islamu, ale jest też wśród nich wielu katolików. Mówią o sobie, że są potomkami Ilirów, mieszkających w starożytności w tej części Bałkanów, którzy zachowali swój język i odrębność etniczną, uciekając w niedostępne rejony górskie najpierw przed Rzymianami, a potem przed Słowianami.

W średniowieczu Albańczycy wyznawali głównie katolicyzm lub prawosławie. Po przybyciu Turków zaczęli masowo przechodzić na islam. Wyznający islam Albańczycy często zajmowali wysokie stanowiska w aparacie państwowym imperium osmańskiego. Nadawane im lenna nabrały dziedzicznego charakteru, co doprowadziło do uformowania się warstwy feudałów. W XVIII w. miejscowi feudałowie stawali się coraz bardziej niezależni od Stambułu, rządząc swoimi posiadłościami według własnego uznania. Ludność chrześcijańska – Czarnogórcy i niektórzy Albańczycy – była skazana na wielkie okrucieństwa z ich strony. Albańscy muzułmanie nieraz znajdowali się w otwartym konflikcie z Portą, która chciała zaprowadzić swoją kontrolę nad zamieszkanym przez nich obszarem, obciążając ich przy tym podatkami i obowiązkową służbą w armii sułtana.

Podczas rządów tureckich na Bałkanach Albańczycy mieszkający w górzystych terenach przeważnie zajmowali się hodowlą owiec, a na wybrzeżu piractwem. Największym ośrodkiem piratów był Ulcinj. Porta wspomagała ich działalność i pobierała od nich podatek (obecnie mieszkańcy Ulcinja zajmują się przeważnie turystyką, drobnym handlem oraz rybołówstwem). Ważną postacią dla Albańczyków jest ich bohater narodowy Jerzy Kastriota Skanderbeg (ok. 1405–68), przywódca antytureckiego powstania, symbol oporu przeciw tureckiemu panowaniu (wielu Albańczyków nie wie o jego chrześcijańskim pochodzeniu).

W XIX w., podczas buntów chrześcijańskich Albańczyków przeciwko Turkom, nieraz zawiązywano doraźne sojusze z Czarnogórcami. Gdy na początku XX w. rozpadło się imperium osmańskie i zniknął wspólny wróg, do głosu doszły różnice w interesach narodowych. Duże znaczenie miał, rozgorzały podczas I wojny bałkańskiej, konflikt o miasto Szkodra, które i jedni, i drudzy uważali za swoje. W czasach socjalistycznej Jugosławii stosunki dyplomatyczne z Albanią zostały zerwane. Albańczycy nie cieszyli się sympatią Czarnogórców ze względu na ich ówczesną dominację w Kosowie (po I wojnie światowej zamieszkało tam wielu Czarnogórców). Albańczycy, podobnie jak Muzułmanie, mają swojego przedstawiciela w rządzie.

Oficjalnie Chorwaci stanowią 1% mieszkańców Czarnogóry. Żyją przeważnie na obszarze tzw. Górnej Dalmacji, czyli w rejonie Boki Kotorskiej, która przed II wojną światową należała do pozostającej w granicach Jugosławii tzw. Banowiny Chorwackiej. Kwestią sporną jest tożsamość katolików mieszkających w Czarnogórze. Przeważnie identyfikują się oni z Chorwacją, co mają im za złe Serbowie i Czarnogórcy, którzy woleliby mówić o nich jako o Serbach wyznania katolickiego. Według spisu ludności z 1991 r. w rejonie Boki mieszkało 5 tys. Chorwatów. Wielu z nich uciekło podczas ostatniej wojny domowej.

_ Źródło: Bezdroża _