Słupsk. Miasto dla ciekawych

Być może już w IX wieku na terenach, które dziś zajmuje Słupsk, istniał słowiański gród położony na wyspie w rozwidleniu rzeki Słupi, wokół którego powstała wkrótce osada handlowa.

Rozwój miasta nastąpił około 1225 roku, gdy ziemia słupska została przyłączona przez księcia Świętopełka do Pomorza Gdańskiego. W owym czasie na lewym brzegu Słupi powstał nowy ośrodek miejski założony przez niemieckich osadników. W 1372 roku Słupsk stał się stolicą odrębnego księstwa, a przynależność do Hanzy zaowocowała dalszym rozkwitem gospodarczym i kulturalnym miasta. Przyjęcie w XVI wieku reformacji umocniło pozycję miasta na Pomorzu, a mecenat artystyczny książąt słupskich przyczynił się do rozwoju miejscowej sztuki. Gdy w połowie XVII wieku wygasła dynastia pomorska, Słupsk przypadł Brandenburgii, a potem Prusom.

W granicach Polski znalazł się po II wojnie światowej. Jednym z najstarszych zabytków miasta jest pochodząca z początku XV wieku Baszta Czarownic, będąca pozostałością po średniowiecznych fortyfikacjach miejskich. Do systemu obronnego miasta należały także dwie bramy: zachowana w całości Brama Nowa z około 1500 roku, zwieńczona XVII-wiecznym hełmem, oraz usytuowana przy Targu Rybnym Brama Młyńska z około1400 roku (częściowo zrekonstruowana po zniszczeniach wojennych). Ta druga swoją nazwę wzięła od sąsiadującego z nią młyna, którego początki sięgają jeszcze 1310 roku, choć obecną formę nadano mu dopiero pod koniec XIX wieku. Dziś ten jeden z najstarszych młynów wodnych w Polsce mieści ekspozycję etnograficzną. Usytuowana w obrębie murów obronnych starówka została niemal doszczętnie zniszczona w 1945 roku.

Z dawnej zabudowy Starego Rynku pozostały jedynie trzy mieszczańskie kamienice z XVIII–XIX wieku. W środkowej zachowało się nawet stylowe wnętrze Apteki Dworskiej. Po wojnie jednak nie zdecydowano się odbudowywać starówki w jej formie historycznej. Na jej miejscu w latach 60. stanęło dobrze zaprojektowane, nowoczesne osiedle, obecnie przekształcane w duchu modnego naiwnego historyzmu.

W mieście zachowało się kilka średniowiecznych budowli sakralnych. Kościół farny Najświętszej Marii Panny pochodzący z 2. połowy XIV wieku, mimo że był kilkakrotnie przebudowywany, zachował gotycki charakter. Wnętrze trójnawowej bazyliki jest nakryte gwiaździstymi sklepieniami, a na wspornikach podtrzymujących żebra sklepienne w prezbiterium można dostrzec wyobrażenia głów. Cennym zabytkiem jest znajdująca się w nawie bocznej rzeźbiarska grupa Ukrzyżowania przypisywana Mistrzowi Pawłowi z Gdańska. Z kolei formy charakterystyczne dla sztuki z około 1600 roku nosi manierystyczna ambona, która niestety utraciła podczas wojny wspaniały baldachim zdobiony bursztynem. Po wojnie słupską farę ozdobiły witraże zaprojektowane przez Wiktora Ostrzałka.

Równie ciekawym zabytkiem jest podominikański kościół św. Jacka, zwany też Zamkowym. Dominikanie przybyli do Słupska pod koniec XIII wieku, a istniejący do dziś kościół wznieśli w 1. połowie XV wieku. Pomimo późniejszych przekształceń, które nieco zmieniły pierwotny wygląd świątyni, zachowała ona swój gotycki charakter. Jest to budowla salowa, bardzo zwarta, a urozmaicenie przynoszą rytmicznie rozmieszczone przypory i piękny ceglany szczyt oraz ośmiokątna wieżyczka. Wnętrze kryje wiele cennych zabytków.

Wśród nich jest wielka nastawa ołtarzowa z początku XVII wieku, zdobiona bogatą manierystyczną ornamentyką, z obrazem przedstawiającym książęcą parę adorującą krucyfiks. Jednak najcenniejsze są tu dwa dzieła upamiętniające członków rodziny książęcej. Nagrobek księcia Ernesta Bogusława de Croya z 1682 roku wykonany z czarnego marmuru i alabastru, przedstawia klęczącego księcia i dwóch tzw. dzikich mężów trzymających tarcze z herbami rodziny Croy i Gryfitów. Autorem tego znakomitego dzieła jest Hans Caspar Gockheller. Jest on także twórcą epitafium Anny de Croy, zmarłej wcześniej matki księcia. Na uwagę zasługuje także znakomity XVII-wieczny prospekt organowy. Niestety sam instrument ufundowany przez księcia Ernesta Bogusława nie zachował się. Dzisiejszy, o barokowym stroju, przyciąga miłośników muzyki organowej podczas odbywających się tu w miesiącach letnich koncertów.

Wśród słupskich zabytków architektury sakralnej wyjątkowe miejsce zajmuje kaplica św. Jerzego. Zbudowana została w 2. połowie XV wieku przy działającym od XIV wieku szpitalu św. Jerzego. Ponieważ przy średniowiecznych szpitalach chowano także zmarłych, kaplice szpitalne budowano często w formie centralnej, która miała przywoływać jerozolimską Świątynię Grobu Pańskiego. Taką właśnie, ośmiokątną formę zyskała też słupska kaplica. Niegdyś stała ona gdzie indziej. Dopiero w 1912 roku niemieccy konserwatorzy przenieśli ją na obecne miejsce. Słupski ratusz jest największą tego rodzaju budowlą w regionie. Zbudowano go w latach 1899–1901, a jego projekt był efektem ogólnoniemieckiego konkursu architektonicznego. Neogotycki gmach na szczęście nie został zniszczony w czasie II wojny światowej, dzięki czemu można podziwiać nie tylko formę architektoniczną, ale i bogate wyposażenie wnętrza. Olbrzymią sień zdobią obrazy Friedricha Klein-Chevaliera: Port w Ustce i Targ Rybny w Słupsku, a wnętrze sali posiedzeń na drugim
piętrze – płótna Josepha Scheurenberga: Nadanie Słupskowi przywilejów w 1310 roku oraz Mieszczanie słupscy składający kosztowności na wykup miasta od Krzyżaków w 1341 roku.

Równie dobrze zachowany jest nieco starszy od ratusza budynek poczty z 1879 roku. Neogotycki gmach wart jest odwiedzenia nie tylko ze względu na swoje walory architektoniczne. Umieszczona w nim pamiątkowa tablica przypomina słupszczanina Heinricha von Stephena, twórcę Światowej Unii Pocztowej i wynalazcę pocztówki. Już pod koniec XIV wieku książę Warcisław VII rozpoczął budowę zamku usytuowanego w obrębie murów miejskich. W 1507 roku nowy zamek posadowiony na murze obronnym wzniósł książę Bogusław X z zachodniopomorskiej dynastii Gryfitów, który ćwierć wieku wcześniej zjednoczył księstwa szczecińskie, słupskie i wołogoskie.

Osiemdziesiąt lat później słupską rezydencję przebudowali architekci włoscy. Zdewastowany jeszcze w XIX wieku i poważnie uszkodzony podczas II wojny światowej zabytek odbudowano w latach 1959–1965 w formie zbliżonej do XVI-wiecznej. Obecnie mieści się tu Muzeum Pomorza Środkowego. Eksponowana w nim kolekcja rzeźby gotyckiej należy do najbogatszych na Pomorzu. Niezwykle cenne są plakiety ze słynnego srebrnego ołtarza z Darłowa, ufundowanego przez księcia Filipa II, a także powstała na jego zlecenie Wielka Mapa Pomorza z 1618 roku autorstwa Eilharda Lubinusa, a ukazująca także widoki miast pomorskich.

Do najcenniejszych eksponatów należą, pochodzące z krypty kościoła św. Jacka, cynowe sarkofagi księcia Ernesta Bogusława i księżnej Anny de Croy wraz z zachowanym wyposażeniem oraz tablice herbowe towarzyszące uroczystościom pogrzebowym księżnej. Jednakże międzynarodową renomę zawdzięcza słupskie muzeum największej kolekcji obrazów i rysunków Witkacego, liczącej około 250 dzieł! Niezwykła jest historia tego zbioru.

Zapoczątkował go w 1965 roku jednorazowy zakup 110 portretów pastelowych z kolekcji zakopiańskiego lekarza Teodora Białynickiego-Biruli. Na początku lat 70. kolekcję wzbogaciło kilkadziesiąt portretów kupionych od rodziny Nawrockich. Systematycznie odtąd uzupełniana kolekcja jest wielką atrakcją dla miłośników twórczości Stanisława Ignacego Witkiewicza.

Muzeum Pomorza Środkowego Dominikańska 5/9, tel. 059 842 40 81. Otwarte: 1 V–15 IX: wt.–niedz. 10–17; 16 IX–30 IV: śr.–niedz. 9–16.

Informacja turystyczna Sienkiewicza 19, tel. 059 842 43 26.

Seria: Miasta dla ciekawych
Tytuł: Gdańsk
Autor: Jacek Friedrich