Stolica Państwa Krzyżackiego. Malbork. Historia i ciekawostki

W Pomezanii, krainie nad Wisłą i Nogatem, zamieszkałej niegdyś przez jedno z plemion pruskich, władcy pomorscy założyli gród Czartyr (Zantyr). W połowie XIII wieku przejęli go Krzyżacy i około 1275 roku zaczęli wznosić ufortyfikowany zamek, który z czasem stał się jedną z najpotężniejszych twierdz średniowiecznej Europy, od 1309 roku stolicą państwa zakonnego i siedzibą wielkiego mistrza.

W cieniu warowni powstała osada, która otrzymała prawa miejskie w 1276 roku (lub 1286) jako Marienburg – od Maryi Panny, patronki zakonu. Miasto rozrastało się wokół jednej ulicy, pośrodku wytyczono rynek, na którym w XIV wieku wybudowano gotycki ratusz. Malbork okalały mury z kilkoma wieżami bramnymi, jednak od zamku oddzielała go tylko fosa i niski mur oporowy– symbolicznie podkreślając całkowitą zależność miasta od twierdzy. Zamek usytuowano w miejscu o bardzo dobrych warunkach obronnych, na półwyspie utworzonym przez Nogat, zamkniętym podmokłą doliną, wykorzystując niewielkie naturalne wzniesienie. Wraz z sukcesami militarnymi zakonu (zajęcie Pomorza Gdańskiego) i niepewną sytuacją w Europie Zachodniej (likwidacja zakonu templariuszy we Francji) zapadła decyzja o przeniesieniu stolicy z Wenecji do Malborka i rozbudowie warowni (1309).

Uformowany w ciągu kilku stuleci zespół obronny Malborka składa się z: Zamku Wysokiego (klasztoru) o formie czworokąta, z charakterystycznymi dla architektury krzyżackiej czterema wieżyczkami, wewnętrznym dziedzińcem, otoczonym przez krużganki i kaplicą w skrzydle północnym; trzyskrzydłowego Zamku Średniego z Wielkim Refektarzem w skrzydle zachodnim (największa sala zamkowa o pięknym sklepieniu palmowym, wspartym na trzech filarach, która mogła pomieścić nawet 400 osób; tu przyjmowano zagraniczne poselstwa i podejmowano ważnych gości), siedzibą wielkiego komtura, szpitalem zakonnym w skrzydle północnym, a także z pomieszczeniami dla gości w skrzydle wschodnim; czterokondygnacyjnego Pałacu Wielkich Mistrzów, w którym ulokowano kancelarię, archiwum, skryptorium, a na najwyższym piętrze reprezentacyjne sale: Letni i Zimowy Refektarz.

Letni Refektarz z dużą liczbą okien i kominkiem jest uznawany za najpiękniejsze malborskie pomieszczenie; przedzamcza, nazywanego Zamkiem Niskim, który mieścił warsztaty, zbrojownie, magazyny, spichlerze, stajnie, obory, szpital i mieszkania dla służby, a także kościół pod wezwaniem św. Wawrzyńca. Po pokoju toruńskim Zamek Niski wzmocniono ziemnymi „wałami Plauena”, z czasem dodając ceglany mur oporowy i basteje.

W XV wieku Malbork był dwukrotnie oblegany przez wojska polskie. Dopiero w 1457 roku za ogromną sumę 190 tys. węgierskich florenów Kazimierz Jagiellończyk wykupił twierdzę z rąk zaciężnego garnizonu. Próba odzyskania warowni nie powiodła się – tym razem wojska polskie skutecznie odparły atak, choć z miasta Krzyżaków usunięto dopiero 3 lata później (stolicą zakonu został Królewiec). Po przyłączeniu Malborka do Polski (1466) zamek stał się rezydencją królów, jednym z największych arsenałów Rzeczypospolitej ze stałą 200-osobową załogą, siedzibą podskarbiego ziem pruskich, malborskiego starosty, przez pewien czas także Komisji Morskiej (admiralicji) i mennicy.

Mimo modyfikacji umocnień w 1626 roku, twierdzę bez większego trudu opanowali Szwedzi. Dla ochrony swego głównego obozu wojskowego i bazy kwatermistrzowskiej wznieśli długi ciąg ziemnych umocnień. Dopiero w 1635 roku na mocy pokoju w Sztumskiej Wsi znów wkroczyły tu wojska polskie. Sytuacja powtórzyła się podczas potopu szwedzkiego – odzyskano zamek dopiero po pokoju w Oliwie (1660). W drugiej połowie XVII wieku podczas naprawy szkód wojennych i zniszczeń po pożarze na Zamku Wysokim (1644) krużgankom i elewacjom nadano cechy barokowe. Część zabudowań przejęli jezuici, którzy dodatkowo wybudowali nowy gmach pomiędzy Zamkiem Wysokim i Średnim.

W 1772 roku Malbork zagarnął Fryderyk II. Warownię adoptowano na koszary, lokale mieszkalne dla oficerów, magazyny. W Wielkim Refektarzu ćwiczono musztrę i ujeżdżano konie. Zamek Wysoki po przeróbkach stał się wojskowym magazynem zbożowym i pełnił tę funkcję do 1871 roku. Już od schyłku XVIII wieku podejmowano próby rozbiórki całego kompleksu, udaremnione dzięki romantycznej modzie na gotyk i płomiennym publikacjom poety Maxa von Schenkendorfa (1803). Zamek z czasem stał się symbolem tradycji i potęgi rycerstwa niemieckiego, do których władze pruskie odwoływały się w drugiej połowie XIX wieku przy jednoczeniu Niemiec.

Nie przypadkiem to właśnie w Malborku cesarz Wilhelm II wygłosił sławną mowę z antypolskimi akcentami (1902), która odbiła się szerokim echem i stała się powodem manifestacyjnych obchodów rocznicy zwycięstwa pod Grunwaldem w Krakowie i innych miastach Galicji. Pierwsze prace konserwatorskie podjęto w 1815 roku, początkowo na Zamku Średnim. Po 1830 roku ruszyła „romantyczna restauracja” – odbudowa nieuwzględniająca historycznych realiów. Na wiarygodniejszych podstawach opierała się rekonstrukcja pod kierunkiem Conrada Steinbrechta w latach 1882–1921. Trzeba jednak wiedzieć, że tak jak we Francji (Viollet-le-Duc) u schyłku XIX wieku bardziej „tworzono od nowa” niż rzeczywiście odbudowywano – w Malborku według obowiązującej wówczas akademickiej wizji gotyku z wykorzystaniem przemysłowych cegieł z odbitym stemplem firmy. Kontynuowano prace w okresie międzywojennym według zasad już znacznie bliższych dzisiejszym regułom konserwacji – głównie przy fortyfikacjach przedzamcza.

W 1945 roku zniszczeniu uległo 50% zamkowych zabudowań. Malborski zamek odbudowany po 1959 roku, jest obecnie siedzibą muzeum, które w sezonie odwiedza pół miliona turystów. Muzeum Zamkowe obok wspaniałych gotyckich wnętrz prezentuje szereg wystaw tematycznych, zbiór militariów oraz największą w Polsce i unikalną na świecie kolekcję bursztynów. W 1997 roku malborski zamek wpisano na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO.

Muzeum Zamkowe w Malborku *ul. Starościńska 1
82-200 Malbork (55) 647 08 00 (-02) (55) 647 08 03
sekretariat@zamek.malbork.pl
www.zamek.malbork.pl www.oblezenie.pl * **

Organizatorzy imprezy – Muzeum Zamkowe w Malborku, Urząd Miasta i Młodzieżowy Dom Kultury „Ratusz” – dokładają starań, aby w festiwalu uczestniczyły najlepsze grupy muzyczne, teatralne i historyczne z Polski i z zagranicy. Ta trzydniowa czerwcowa impreza odbywa się od 2003 roku, od kilku lat uczestniczą w niej grupy rycerskie, które tworzą kolorowy obóz tuż pod murami zamku i biorą udział w inscenizacjach wydarzeń wojny trzynastoletniej. Stałe punkty programu to: korowód otwierający wszystkie edycje festiwalu, miasteczko średniowieczne oraz finałowy koncert. Przemarsz malowniczego orszaku rozpoczyna się w południe pod staromiejskim ratuszem. Na czele jedzie konno wielki mistrz w otoczeniu dostojników, za nim maszerują muzykanci i kuglarze, którzy oznajmiają przybycie nowego władcy, Kazimierza Jagiellończyka. Za parą królewską pojawiają się rajcy miejscy i zaciężne oddziały czeskie z Oldrzychem Czerwonką na czele, który niegdyś sprzedał twierdzę królowi polskiemu. Po specjalnych uroczystościach król
obejmuje rządy w Malborku. W średniowiecznym miasteczku prezentowana jest praca rzemieślników wielu specjalności, którzy zachęcają do nabycia swoich wyrobów. Można tu też poznać trudne i niebezpieczne, choć pełne przygód, barwne życie rycerzy, którzy wezwani przez dowódców muszą stawić się całymi oddziałami na pole bitwy. Bitwa nawiązuje do wydarzeń wojny trzynastoletniej – walk o stolicę państwa krzyżackiego. Koncert finałowy jest przeglądem zespołów uczestniczących w festiwalu, a przy tym upowszechnia najcenniejsze zabytki kultury muzycznej średniowiecza.

Oblężenie miasta
Pomysłodawcą inscenizacji oblężenia miasta było Stowarzyszenie Anno Domini 1410 (2002), przy udziale Muzeum Zamkowego i Urzędu Miasta, które po wycofaniu się inicjatora corocznie organizują imprezę. Kilkudniowe widowisko łączy w sobie elementy masowej rozrywki i edukacji, przybliżając widzom epokę średniowiecza: obyczaje rycerskie, życie codzienne, kulturę materialną. Głównym punktem programu jest inscenizacja oblężenia Malborka, odwołująca się do wydarzeń z 1410 roku. Nocny spektakl jest jednym z największych widowisk tego typu w Europie z udziałem rycerzy, kaskaderów, replik dział i machin bojowych (katapult, ruchomej wieży oblężniczej). Główne role są odgrywane przez zawodowych aktorów. Imprezie towarzyszą jarmark rzemieślniczy, zabawy plebejskie, wyścigi „Smoczych łodzi”, przemarsze wojsk, pokazy oraz turnieje strzeleckie i muzyka dawna. Impreza odbywa się w lipcu, po szczęśliwym zakończeniu bitwy grunwaldzkiej.

Elbląg – kościół św. Mikołaja, budowany etapami od 1240 roku, z cennym wyposażeniem wnętrza; resztki murów z Bramą Targową z XIV–XV wieku; zespół klasztorny dominikanów; relikty zamku komturów z XIII wieku; kościół Bożego Ciała (XIV wiek), dawny kościół i szpital św. Ducha z drugiej połowy XIII stulecia. Wielką atrakcją są rejsy po Kanale Elbląskim. Nowy Dwór Gdański – piwnice zameczku Wejhertów z przełomu XVI i XVII wieku; domy drewniane z przełomu XVIII i XIX stulecia; zabytki związane z techniką osuszania terenu, którą niegdyś prowadzili holenderscy osadnicy (od 1562 roku). Pelplin – siedziba cystersów, sprowadzonych tu w 1276 roku. Wspaniała katedra z XIII–XVI wieku, jedna z najpiękniejszych budowli gotyckich w Polsce, z cennym gotyckim, renesansowym i barokowym wyposażeniem oraz sławnymi organami. Sztum – XIV-wieczny zamek krzyżacki – letnia rezydencja wielkiego mistrza; gotycki kościół parafialny św. Anny, przebudowany w stylu neogotyckim. Tczew – średniowieczny układ urbanistyczny,
kamienice z XVIII i XIX stulecia; fragmenty murów miejskich; kościół parafialny Podwyższenia Krzyża z przełomu XIII i XIV wieku; zespół klasztorny podominikański, ufundowany w 1289 roku. Na prawym brzegu Wisły część mostu kratownicowego z neogotycką dekoracją z lat 1851–1857, będącego wówczas najdłuższą taką konstrukcją w tej części Europy. W zabytkowym budynku dawnej gazowni z XIX wieku mieści się Muzeum Wisły. Na zachód od centrum wiatrak typu holenderskiego (XIX wiek).

Seria: Miejsca niezwykłe Tytuł: Zamki, turnieje, rycerze Autor: Paweł Komorowski, Jarosław Kurkowski