Cygańskie wioski w Polsce

Historia Romów w Polsce jest znacznie dłuższa, niż wielu mogłoby się wydawać. Pierwsza wzmianka o ich obecności jest z 1401 r. Pochodzi z Krakowa i dotyczy mieszczanina Cigana, zamieszkującego Podgórze. Romowie w tym czasie przywędrowali do Polski z południa, od strony Węgier, dokąd dotarli z Bałkanów. Przed wojną żyło ich w naszym kraju ponad 30 tys. Lata II wojny światowej to, podobnie jak dla niemal wszystkich Cyganów europejskich, czas prześladowań i mordów. Liczba ofiar szacowana jest na 15-20 tys. osób, co oznacza, że zabito ok. połowę polskich Romów.

Socjalistyczne władze podjęły działania nakłaniające ich do osiedlania się w naszym kraju. Wprowadzono też przepisy, które mówiły, że Cyganie powinni przechodzić na osiadły tryb życia. I choć liczba Romów sukcesywnie rosła, wielu z nich po 1989 r. wyemigrowało na Zachód i Północ Europy.

Cyganie ze swymi restrykcyjnymi zwyczajami uchodzą za bardzo konserwatywną grupę etniczną. Dziś jednak wielu z nich żyje zupełnie inaczej ich ojcowie i dziadkowie. W wielu miejscach społeczność cygańska się zasymilowała i wtopiła się w lokalną ludność. Są osoby, które nawet nie wiedzą, że są potomkami romskimi. Jednak istnieją w Polsce miejsca, gdzie ich obecność jest wciąż mocno widoczna – są to tzw. cygańskie wioski. I tu warto wspomnieć, że na tle europejskich krajów, głównie na Bałkanach, jest ich w Polsce naprawdę mało.

Wiele z nich spotkamy też na pograniczu polsko-słowackim, gdzie tworzą odrębne osiedla na obrzeżach wsi – np. w Beskidzie Niskim, Sądeckim, Podtatrzu, Orawie i Spiszu – łącznie ok. 600 osad. Specyficzne wioski romskie znajdują się na Spiszu. Żyjący tam Cyganie najczęściej pozbawieni są dostępu do wody, kanalizacji, energii elektrycznej. Przykładem może być miejscowość. np. Letanovce.

Polskim wioskom cygańskim też daleko do ideału. Znajdziemy je głównie w Małopolsce, Dolnym Śląsku, Mazowszu i Śląsku (najmniej w woj. lubuskim i pomorskim). Łącznie narodowość Romską deklaruje ok. 17 tys. osób, z czego niemal 10 tys. jako jedyną. Choć wielu jest zdania, że to liczba mocno zaniżona. Oficjalne statystyki podają, że w Małopolsce zamieszkuje prawie 2 tys. Romów, nieoficjalne mówią o liczbie trzy razy większej.

Romowie dzielą się na cztery główne szczepy. Pierwszy z nich to Polscy Cyganie Nizinni, określani też jako Polska Roma. Druga grupa to Polscy Cyganie Wyżynni lub inaczej Cyganie Karpaccy, Bergitka Roma czy też Nasi Cyganie - mieszkają w okolicach Nowego Targu i Nowego Sącza. W ich języku widoczne są naleciałości z języków słowackiego i węgierskiego. Są jedyną grupą Romów, która się osiedliła, a także jedną z najbiedniejszych. Ze względu na osiadły tryb życia i małą znajomość romskich zwyczajów nie są poważani przez inne grupy.

Trzecia grupa to Kełderasza (kotlarze) - przybyli z terenów Rumunii i Mołdawii, gdy w latach 50. XIX wieku zniesiono w tych krajach niewolniczą zależność łączącą Romów od ich nie-romskich właścicieli. Często wędrują, wyróżniają się zamożnością i lubią podkreślać swój wysoki status. Czwarta grupa to Lowari (koniarze).

Polscy Cyganie najczęściej mieszkają w tradycyjnych osadach - wiele z nich znajdziemy w pobliżu przygranicznego Spiszu, Podhala i innych rejonach Sądecczyzny. Największe ich skupiska, liczące po kilkadziesiąt rodzin, znajdują się w Czarnym Dunajcu, Szaflarach, Czarnej Górze, Maszkowicach, Szczawnicy, Krośnicy, Łososinie Górnej czy Nowym Sączu. Kilkadziesiąt rodzin wyjechało na zachód Polski, gdzie osiedlili się m.in. w Bystrzycy Kłodzkiej i Kowarach.

Jedną z najbardziej znanych wiosek cygańskich w Polsce znajdziemy w Maszkowicach – żyje w niej ok. 200 Romów. To tzw. Romowie górscy, osiedleni tu przymusowo w czasach PRL. Kiedyś pracowali przy budowie dróg, natomiast dziś większość z nich utrzymuje się ze sprzedaży złomu. Nie mają dostępu do łazienek, toalety są polowe. Cyganie są skonfliktowani z polskimi mieszkańcami Myszkowic, których jest tu ok. 800.

Niestety życie w zdecydowanej większość osad romskich w Polsce to nie sielanka. Choć są wyjątki. Przykładem mogą być Cyganie ze wsi Igryły. I mimo że są potomkami piątego i dalszego pokolenia Romów, pielęgnują swoją kulturę i zwyczaje. Oferują turystom atrakcje związane z tradycją i kulturą cygańską, m.in: warsztaty kulinarne, przejażdżki wozem, warsztaty plastyczne.

Czy uda się kiedyś sprawić, że Polacy i Romowie będą żyć w zgodzie? Pierwszy etap to wyplenienie antycygańskich stereotypów, co będzie niezwykle trudne i czasochłonne. Ponadto w Polsce, w badaniach dotyczących stosunku do innych narodów, Romowie znaleźli się na ostatnim miejscu.

Jednak w naszym kraju jest ponad 20 organizacji i stowarzyszeń, które działają na rzecz wspólnej integracji. Co roku w Gorzowie Wielkopolskim organizowane są Międzynarodowe Spotkania Zespołów Cygańskich "Romane Dyvesa", a w Ciechocinku ma miejsce Międzynarodowy Festiwal Piosenki i Kultury Romów.