Helike – czy to zaginione miasto stało się inspiracją dla legendy o Atlantydzie?

Zdaniem wielu naukowców pierwowzorem Atlantydy, o której najwcześniejsze wzmianki pojawiły się w IV wieku p.n.e. w platońskich dialogach Timajos i Kritias, było polis Helike. Pierwsze informacje o zaginionej cywilizacji Platon odnotował w 360 roku p.n.e., zaledwie trzynaście lat po tragedii, jaka spotkała mieszkańców Helike.

Miasto to znajdowało się na południowym wybrzeżu Zatoki Korynckiej, ok. 150 kilometrów na zachód od Aten. W IV wieku p.n.e. Helike obfitowało w bogactwa i stało na czele dwunastu polis pierwszego Związku Achajskiego. Podlegała mu m.in. zamorska kolonia Priene na wybrzeżu Azji Mniejszej czy Sybaris w południowej Italii.

Klątwa Posejdona

Helike znajdowało się w rejonie, który do tej pory pozostaje jednym z najbardziej aktywnych sejsmicznie w Europie. Od ponad czterech tysięcy lat dochodziło na tym obszarze do wstrząsów. Nie powinien zatem dziwić fakt, iż to właśnie Posejdona obrano na główne bóstwo tego polis. Jego sanktuarium w Helike było równie popularne co wyrocznia delficką znajdującą się po drugiej stronie Zatoki Korynckiej.

Wszystko uległo zmianie pewnej zimowej nocy w 373 roku p.n.e. Jeszcze pięć dni przed katastrofą mieszkańcy Helike obserwowali ze zdumieniem, jak myszy, węże i inne stworzonka podążają w pośpiechu z wybrzeża na wyżej położone tereny. Piątej nocy na niebie rozbłysły "ogromne słupy ognia" poprzedzające trzęsienie ziemi i nadejście mierzącej dziesięć metrów fali tsunami.

Woda pochłonęła polis, jego najbliższe otoczenie oraz dziesięć spartańskich okrętów, które były zacumowane w porcie. Po wszystkim widoczne były tylko wierzchołki drzew, które ostały się z gaju przy świątyni Posejdona. Zniszczeniu uległo również sąsiednie polis Boura i świątynia Apollina w Delfach. Katastrofę tą przypisywano samemu władcy mórz.

Z przekazu Eratostenesa dowiadujemy się o posągu Posejdona zatopionym w poros (początkowo naukowcy interpretowali to słowo jako wody Zatoki Korynckiej). Na temat widocznych jeszcze pod wodą ruin Helike pisali m.in. Pauzaniasz i Owidiusz.

Projekt Helike

W roku 1861 archeolodzy natrafili na brązową monetę z wizerunkiem głowy Posejdona pochodzącą z Helike. Niestety nie udało im się nic więcej wydobyć. W tym samym roku 13 kilometrów wybrzeża znalazło się pod wodą, na głębokości ok. 2 metrów, wskutek katastrofy naturalnej. Przez lata bez skutku szukano ruin Helike w wodach Zatoki Korynckiej.

Dopiero odkrycia w ramach projektu Helike pod kierunkiem Dory Katsonopoulou miały przynieść oczekiwane rezultaty. Projekt zainicjowano w 1988 roku. Podczas jego realizacji w czerwcu 1995 roku doszło do trzęsienia ziemi o sile 6,2 stopnia w skali Richtera. W sąsiednim Aigio śmierć poniosło dziesięć osób, w Eliki – szesnaście.

Steven Soter z amerykańskiego Muzeum Historii Naturalnej, zgromadziwszy relacje na temat różnych zjawisk, które miały miejsce przed tą katastrofą naturalną, stwierdził, że odzwierciedlają one opowieści starożytnych o wydarzeniach sprzed tragedii, jaka spadła na Helike – m.in. było słychać jakby gwałtowny wiatr, chociaż nie był wyczuwalny ruch powietrza, na niebie pojawiły się "kule ognia" (światła trzęsienia ziemi) i były słyszalne odgłosy podziemnych wybuchów.

W 2001 roku dokonano odkrycia ruin z okresu klasycznego, ciągnących się prawie kilometr w głąb lądu (w tym natknięto się na jeden z murów miasta załamany w stronę morza). Ruiny zostały zidentyfikowane jako pozostałości Helike, które uległo zniszczeniu w 373 roku p.n.e. Odnaleziono również m.in. fragmenty ceramiki, terakotowe bożki oraz srebrną monetę z wizerunkiem Apollina w wieńcu laurowym, którą wybijano w Sikjonie. Ponadto natrafiono na przedmioty z lat 2600–2300 p.n.e. Ustalono także, iż pierwsza powstała osada na badanym terenie została pochłonięta przez morze wskutek katastrofy naturalnej ok. 2000 roku p.n.e.

Helike zostało włączone przez Światowy Fundusz Zabytków na listę 100 najbardziej zagrożonych miejsc m.in. ze względu na niebezpieczeństwo, jakie niosą ze sobą kolejne potencjalne trzęsienia ziemi.

Bibliografia:

1. Haughton B., Ukryta historia. Zaginione cywilizacje, wiedza tajemna i starożytne zagadki [ tł. Bandel P. ], Dom Wydawniczy REBIS Poznań 2013.
2. Słownik pisarzy antycznych [pod red. Świderkówny A.], Państwowe Wydawnictwo "Wiedza Powszechna", Warszawa 2001.
3. Cotterell A., Słownik mitów świata, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1993.
4. Jurewicz O., Winniczuk L., Starożytni Grecy i Rzymianie w życiu prywatnym i państwowym, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1968.
5. Kumaniecki K., Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1964.
6. Kubiak Z., Piękno i gorycz Europy. Dzieje Greków i Rzymian, Świat Książki, Warszawa 2003.

O autorze: Joanna Kurkiewicz - historyk ze specjalizacją archiwalną, historyk sztuki, pedagog oraz absolwentka kierunku "Relacje chrześcijańsko–żydowskie" w Instytucie Teologii Fundamentalnej, Ekumenii i Dialogu na Uniwersytecie Papieskim Jana Pawła II w Krakowie. Chęć pogłębienia wiedzy o starożytnym i obecnym Izraelu zaprowadziła ją do poznania języka hebrajskiego biblijnego oraz współczesnego.