Jan Czerski – ten Polak znał Syberię jak własną kieszeń

Badacz i główna postać na mapach azjatyckiej części Rosji. Jego imię noszą: Góra Czerskiego – najwyższy, mierzący 2588 m n.p.m. szczyt w Górach Bajkalskich; Szczyt Czerskiego – jeden z wyższych (2090 m n.p.m.) punktów, także znajdujących się w pobliżu Bajkału gór Chaman-Daban; Kamień Czerskiego – szczyt Gór Przymorskich o wysokości 728,4 m n.p.m. A to dopiero początek. Dalej mamy: Dolinę Czerskiego – dolinę rzeki Kandat u stóp Sajanów – i Stanowisko Czerskiego – tereny w pobliżu Irkucka, jednego z największych miast Syberii, gdzie odkryto i zbadano osiedla pierwotnych ludzi.

Nazwisko naszego rodaka nadano także miastu nad rzeką Kołymą, a ulice jego imienia znajdują się w Moskwie, Irkucku, Żyriance oraz w osiedlu Kołymskoje w obwodzie magadańskim. Mało? Dodajmy do tej listy także dwa pasma górskie o nazwie Góry Czerskiego. Pierwsze znajduje się na Zabajkalu, w rejonie miasta Czyta, a drugie – w północnej Jakucji.

Choć trafił tu jako zesłaniec, pokochał Syberię

Do owianej ponurą sławą wśród Polaków krainy nie trafił nasz rodak dobrowolnie. Po powstaniu styczniowym, w którym uczestniczył, zesłano go do Omska i przymusowo wcielono do armii carskiej. Młody człowiek, od dzieciństwa zainteresowany geologią, nie stracił jednak ducha. Dzięki poznanemu tu rosyjskiemu naukowcowi i podróżnikowi Grigorijowi Potaninowi pozwolono mu na badania geologiczne i paleontologiczne okolic Omska.

W 1871 roku, po zwolnieniu z wojska z powodu złego stanu zdrowia, Czerski wyjechał do Irkucka, a przez kolejne lata – aż do 1876 roku badał Sajany – jeden z największych systemów górskich znajdujących się w rosyjskiej Azji. Później prowadził także badania geologiczne brzegów jeziora Bajkał – opracowując m.in. pierwszą mapę geologiczną tego potężnego akwenu wodnego.

Mimo słabego stanu zdrowia nie oszczędzał się. Na początku lat 80. XIX stulecia zbadał baseny dwóch syberyjskich rzek – Dolnej Tunguzki oraz Selengi, przedstawiając następnie teorię rozwoju rzeźby tych terenów. Do największych dokonań Jana Czerskiego należy też opracowany przez niego, pierwszy w dziejach tej krainy, paleotektoniczny schemat Syberii.

Zmarł tak, jak żył - w drodze

Niestrudzony badacz i podróżnik prowadził również badania geologiczne traktu z Irkucka do Uralu oraz kierował ekspedycją w rejonie rzek Indykirka i Kołyma. W trakcie badania dolnego biegu tej drugiej rzeki zmarł. Był 7 lipca 1892 roku. Jan Czerski nie miał wówczas nawet 47 lat.

Pochowano go na Kołymie, w północnym rejonie Syberii. W 1947 roku na jego grobie umieszczono tablice w języku rosyjskim i polskim. Na pierwszej wyryto słowa: „Wybitnemu badaczowi Syberii, Kołymy, Indygirki i Jany, geologowi i geografowi Iwanowi Diementiewiczowi Czerskiemu wdzięczni potomkowie", a na drugiej (tej w języku polskim): „I.D. Czerski od wdzięcznych potomków".