Zamek w Ciechanowie. Największa warownia na Mazowszu

To jedna z największych warowni na Mazowszu, interesujący przykład średniowiecznych budowli obronnych na obszarach nizinnych, a zarazem relikt imponującego systemu obronnego Mazowsza, który składał się m.in. z zamków w Liwie; Czersku, Warszawie , a stworzony został przez księcia Janusza I Starszego (1379–1429). Zamek jest też świadectwem długotrwałej odrębności politycznej Mazowsza, ostatecznie zakończonej po wygaśnięciu linii Piastów mazowieckich w 1526 roku, jak również politycznej i kulturalnej aktywności królowej Bony z rodu Sforza (1494–1557), żony Zygmunta I Starego, protektorki kultury włoskiej doby renesansu, dążącej do wzmocnienia władzy królewskiej w Polsce i odbudowy silnej domeny monarszej.

Według aktualnego stanu badań w rozwoju tej warowni można wyróżnić trzy zasadnicze etapy. Pierwsza faza budowy rozpoczęła się około 1420 roku. Dzięki zachowanym księgom skarbowym wiemy, że zajmował się nią mistrz Niklos (Niclos), który swe umiejętności szlifował w służbie Zakonu Najświętszej Maryi Panny (zwanym potocznie krzyżackim), a potem z polecenia księcia podjął się budowy Liwu, a następnie Ciechanowa.

Ze względu na skalę przedsięwzięcia do produkcji cegieł stworzono nawet specjalną cegielnię. Pod budowę wybrany został teren poza miastem (prawa miejskie Ciechanów uzyskał prawdopodobnie w połowie XIV wieku, choć z niektórych źródeł wynika, że w 1400 roku) – nizinny, lecz niełatwy dla prac przy tak ciężkiej budowli, dający jednak naturalną ochronę dla obiektu. Na grząskich mokradłach w zakolu rzeki Łydyni trzeba było stworzyć specjalną ławę fundamentową – na głębokości 4,5 m ułożono głazy granitowe, a następnie gruz zalany zaprawą wapienną. Mury początkowo nie przekraczały 10 m, podobnie jak dwie wieże, rozmieszczone od strony południowej, pełniące funkcję arsenału, sądu oraz więzienia.

Przy północnej, wewnętrznej ścianie zamkowej znajdował się tzw. Dom Wielki, dwukondygnacyjna obszerna rezydencja książęca. Całość miała formę prostokąta o wymiarach 48 x 57 m.

Data powstania zamku niewątpliwie wiąże się z niebezpieczeństwem odwetowej wyprawy krzyżackiej po bitwie pod Grunwaldem. Północne Mazowsze było od dawna obszarem niespokojnym, zagrożonym głównie przez ataki z północy i wschodu (niegdyś Jaćwingów, Prusów, potem Litwinów). Dalsze prace na zamku w Ciechanowie polegały na nadbudowie wież i murów, dobudowie piętra do głównego budynku mieszkalnego, utworzeniu płytkiej, choć bardzo szerokiej fosy i podwyższeniu poziomu dziedzińca zamkowego o około 1,5 m, by przeciwdziałać podmywaniu obiektu przez wody gruntowe. Zmiany wymusiły przeorientowanie głównego wejścia (ze strony południowej na zachodnią, blisko wieży zachodniej) i powstanie przedbramia z drewnianym mostem zwodzonym, prowadzącym ku miastu. Impulsem dla tych prac były też zniszczenia związane z pożarem Ciechanowa z przełomu lat 60. i 70. XV wieku i odparciem najazdu Krzyżaków w 1465 roku. Najważniejszy, trzeci etap rozbudowy zespołu zamkowego, przypada na XVI wiek, na okres po włączeniu Mazowsza do Korony.
Już w końcu XV wieku podjęto pierwsze przeróbki przystosowujące warownię do nowych czasów – epoki broni palnej.

Za ostatnich Jagiellonów próbowano utrzymać wartość militarną budowli, choć zadanie to stawało się coraz bardziej karkołomne z powodu udoskonaleń i upowszechnienia się broni artyleryjskiej. Jednocześnie dwór królewski podjął kosztowne wysiłki na rzecz poprawy funkcji reprezentacyjnych obiektu. Dawny dom książęcy na zewnątrz i wewnątrz zyskał nowy renesansowy wystrój (podobno nazywano go nawet mazowieckim Wawelem). Szczególną dbałość o zamek przejawiała królowa Bona, która Ciechanów otrzymała w ramach tzw. wdowiej oprawy. Dobre czasy skończyły się jednak wraz z jej wyjazdem z Polski (1556).

Zamkiem opiekowali się starostowie, którzy sprawowali tu sądy grodzkie i przechowywali grodzkie archiwum. Warownia pozostawała też miejscem szlacheckich sejmików ziemskich (ziemi ciechanowskiej). W latach świetności goszczono tu wysoko postawione osobistości – w 1647 roku na nocleg w Ciechanowie zatrzymała się żona Jana Kazimierza, Ludwika Maria. Mimo to, zamek zaczął powoli podupadać. Pozbawiony ziemnych umocnień bastionowych, z czasem stracił niemal zupełnie swoje wojskowe znaczenie.

Jak w przypadku wielu innych rezydencji i obiektów obronnych Rzeczypospolitej, do ruiny warowni przyczynił się potop szwedzki (1657), a po nim wojna północna (1708). Próby restauracji zamku w XVIII stuleciu nie przyniosły rezultatu, choć ostatecznie załoga opuściła twierdzę dopiero u schyłku XVIII wieku.
W krótkim okresie pruskiego panowania władze używały cegły zamkowej do budowy browaru w Opinogórze. Prusacy w ten sposób zniszczyli też średniowieczne mury obronne Płocka i Warszawy, a także zamek w Wyszogrodzie, po którym nie pozostał żaden znaczący ślad. Wieże ciechanowskiego zamku służyły wówczas za miejski sąd i archiwum.

W 1818 roku zamek wraz z pobliską Opinogórą stał się własnością Krasińskich. Na początku XX wieku hrabia Adam Krasiński rozpoczął prace remontowe, które objęły przede wszystkim mury zamkowe. Sam obiekt stał się miejscem festynów i zabaw ludowych. Romantyczna ruina była już w tym okresie bardzo modna – odwiedzali ją m.in. Maria Konopnicka, Bolesław Prus, Stefan Żeromski oraz Henryk Sienkiewicz. Nie przypadkiem na tutejszym dziedzińcu twórca Trylogii ulokował pojedynek bohaterów Krzyżaków: Zbyszka z Bogdańca z Rotgierem. Zygmunt Krasiński pisał na emigracji: „Ciechanowskie wieże piękniej się wznoszą w moim/ wspomnieniu/ niż Mont Blanc, która nieba dotyka...”

Pewne szkody murom zamkowym wyrządziła wymiana ognia artyleryjskiego podczas starć z Armią Czerwoną w 1920 roku.
W czasie II wojny światowej na dziedzińcu Niemcy dokonali publicznej egzekucji (1942). Po wojnie prowadzono na zamku badania naukowe i prace konserwatorskie. Efekty tych prac, jak i koncepcje częściowej lub pełnej odbudowy są przedmiotem gorących dyskusji już od ponad 40 lat.

Dziś ruiny zamku są dostępne zwiedzającym, w obu wieżach mieszczą się ekspozycje Muzeum Szlachty Mazowieckiej. Gromadzi ono zbiory archeologiczne, etnograficzne i militarne związane z historią ziemi ciechanowskiej. Wśród eksponatów znajdują się m.in. kopia dziecięcej zbroi Zygmunta Augusta oraz wydobyte z fosy dwa dobrze zachowane miecze z XIV i XV wieku.

W zamkowych murach podobno straszą duchy, które miały nachodzić Ludwikę Marię podczas nocy spędzonej w Ciechanowie. Złośliwi jednak twierdzą, że uciekła ona z tej warowni nie z powodu duchów, lecz szczurów.
Chyba jedynie przez zazdrość o Żółtą Damę z Liwa niekiedy przytacza się tu identyczną legendę o kasztelanowej skazanej na śmierć przez zazdrosnego męża.

Ta dwudniowa impreza odbywa się od 2004 roku (z przerwą w 2007 ze względu na remont na zamku) na dziedzińcu zamkowym, w ostatnim tygodniu lipca. Organizatorem jest Łomżyńska Grupa Odtwórstwa Historycznego „Spiritus Temporis” (istnieje od 2000 roku, dawniej Chorągiew Ziemi Łomżyńskiej), wsparta przez Muzeum Szlachty Mazowieckiej i Urząd Miasta. Uczestnicy imprezy zakładają obóz między rzeką a południową stroną murów. Program obejmuje m.in. turniej bojowy, turnieje i zabawy plebejskie (np. bieg dam „Mstliwa Niewiasta"), konkurs łuczniczy. Główną atrakcją jest oblężenie obozowiska – w 2006 roku szturmowało
je ponad 40 zbrojnych przy użyciu machin oblężniczych, tj. tarana i machiny miotającej kamienie oraz... kapustę. Bój poprzedziła msza odprawiona według liturgii przedtrydenckiej. Szturm miał niecodzienne zakończenie: solidarny atak walczących stron na publiczność! Corocznie przybywa uczestników i oglądających tę lipcową imprezę.

Łomżyńska Grupa Odtwórstwa Historycznego „Spiritus Temporis"
bractwo@rycerze.pl+'?' )
www.rycerze.pl

Tydzień po Manewrach XIII-wiecznych w Ciechanowie spotykają się miłośnicy rycerstwa XIV-wiecznego.
Tej bliźniaczej, także dwudniowej imprezie, patronują Chorągiew Rycerstwa Ziemi Ciechanowskiej (istniejąca od 2004 roku) oraz Urząd Miasta i Muzeum Szlachty Mazowieckiej. Bractwo ciechanowskie specjalizuje się w odtwarzaniu sposobów walki uboższych warstw rycerstwa końca XIV i początku XV wieku (gdy nawet mniej zamożni rycerze walczyli szczelnie okryci żelazną zbroją). W programie znajdują się m.in. turniej bojowy oraz łuczniczy, konkurs rzutu oszczepem, a także bardzo widowiskowy turniej walk na miecze półtoraręczne, który uzmysławia, jak wielkiego wysiłku wymagało operowanie taką bronią. Interesującą ilustrację dla walk i konkursów rycerskich stanowią scenki z życia przyzamkowej wioski, a także utwory muzyki dawnej.

Chorągiew Rycerstwa Ziemi Ciechanowskiej
www.rycerze.blog.pl
Tomasz Duda
ul. Szwanke 6/30
06-413 Ciechanów
(23) 672 12 33
rybka1944@wp.pl+'?' )

Już od roku 2001 w połowie sierpnia Ciechanów gości entuzjastów dziejów epoki napoleońskiej. Widowisko historyczne wspierają władze samorządowe oraz instytucje naukowe i kulturalne (jak np. Ośrodek Studiów Napoleońskich WSH w Pułtusku, Ciechanowskie Towarzystwo Naukowe, Muzeum Romantyzmu w Opinogórze), Ciechanowski Klub Jeździecki i wielu prywatnych sponsorów. Dzięki temu impreza ma bardzo bogatą oprawę, w inscenizacjach uczestniczy nawet kilkuset żołnierzy z Polski, Litwy, Białorusi i Łotwy. Pod zamkiem powstaje specjalne obozowisko wojskowe, które funkcjonuje według regulaminu z epoki. W paradach i pokazach musztry uczestniczy także wojsko Księstwa Warszawskiego. Potyczki z Rosjanami i Prusakami toczą się na ulicach miasta, na zamkowych błoniach oraz w pobliskim Gołyminie. Nawiązują one do bitwy, która miała tam miejsce 26 grudnia 1806 roku w ramach napoleońskiej kampanii przeciw IV koalicji. Wspomagające Prusaków oddziały rosyjskie księcia Dymitra Golicyna stoczyły walkę z siłami francuskimi pod wodzą
Joachima Murata. Rosjanom udało się obronić pozycje, a następnie przebić do Makowa. Tego samego dnia odbyła się nierozstrzygnięta wielka bitwa pod Pułtuskiem. W tym czasie Napoleon wraz z oddziałami gwardyjskimi nacierał na Ciechanów. Dla osiągnięcia sukcesu zabrakło trafnego rozpoznania kierunku odwrotu Rosjan oraz zaopatrzenia – trudnego do zdobycia podczas grudniowej odwilży na mazowieckich bezdrożach. Pod Pułtuskiem i Łopacinem koło Ciechanowa odznaczyła się polska gwardia. 9 kwietnia 1807 roku, Napoleon powołał polski 1 Pułk Szwoleżerów Gwardii, który swą sławę zawdzięczał udziałowi m.in. w szarży na przełęczy Samosierra. Dowódcą został ojciec Zygmunta Krasińskiego – Wincenty (1782–1858), późniejszy pierwszy ordynat opinogórski, właściciel zamku w Ciechanowie i fundator Biblioteki Ordynacji Krasińskich.

Gołotczyzna – jedyne w Polsce Muzeum Pozytywizmu. Tu na początku XX wieku czołowy ideolog polskiego pozytywizmu - Aleksander Świętochowski - założył słynną szkołę rolniczą.
Krasne – siedziba rodu Krasińskich, ogromny park krajobrazowy z okazałymi szpalerami grabów.
Opinogóra – neogotycki zameczek Krasińskich z parkiem krajobrazowym typu angielskiego, dziś Muzeum Romantyzmu mające w swych zbiorach m.in. pamiątki napoleońskie.
Sońsk – wielkie wczesnośredniowieczne grodzisko, którego wały sięgają 4,5 m wysokości. Na sońskim cmentarzu znajduje się grób A. Świętochowskiego.
Szreńsk – niegdyś ważny gród wczesnopiastowski, potem największy na północnym Mazowszu gotycki zamek. Dziś z dawnej świetności pozostał jedynie późnogotycki kościół ze sklepieniami gwiaździstymi i kryształowymi.

Seria: Miejsca niezwykłe
Tytuł: Zamki, turnieje, rycerze
Autor: Paweł Komorowski, Jarosław Kurkowski