Leszno - w królewskim majątku

Leszno i okolice należały od XIV do XVIII w. do wpływowego rodu Leszczyńskich, z którego pochodził król Polski, Stanisław Leszczyński, oraz królowa Francji, żona Ludwika XV, Maria Leszczyńska.

Miasto położone 70 km na południe od Poznania. Pierwsze wzmianki o osadzie (wówczas Leszczno) pojawiały się pod koniec XIV w. Jej właściciele od tej nazwy przyjęli nazwisko Leszczyńskich. W 1547 r. prywatne Leszno uzyskało prawa miejskie od króla Zygmunta Starego. W trzy lata później przychylny reformacji wojewoda, potem poseł i marszałek sejmu Rafał Leszczyński sprowadził z Moraw braci czeskich, którzy w 1555 r. otworzyli tu szkołę elementarną, przekształconą w 1602 r. w gimnazjum. Po wybuchu wojny trzydziestoletniej w 1618 r.

Leszno zaczęło odgrywać rolę jednego z najsilniejszych ośrodków reformacji w Polsce. W XVII w. działały w mieście już dwie drukarnie. W 1628 r. wojewoda bełski Rafał Leszczyński udzielił schronienia Janowi Amosowi Komenskiemu, filozofowi i pedagogowi, duchowemu przywódcy braci czeskich. Objął on stanowisko rektora słynnego już wówczas gimnazjum leszczyńskiego. Niestety, w czasie potopu szwedzkiego zniechęceni do katolików mieszkańcy Leszna otworzyli bramy wojskom szwedzkim, przez co nacierające wojska polskie podpaliły miasto.

W wyniku wojny północnej Leszno zostało w 1707 r. splądrowane i spalone przez wojska saskie. Majątek zajął August II Mocny. Po nieudanej reelekcji Stanisław Leszczyński sprzedał swoje dobra w 1736 r. hrabiemu Aleksandrowi Józefowi Sułkowskiemu. Pod rządami książąt Sułkowskich Leszno wyrosło na potężny ośrodek młynarstwa. W 1795 r. pod miastem pracowały 84 wiatraki. W 1856 r. połączono Leszno linią kolejową z Wrocławiem i Poznaniem. Tu urodził się w 1934 r. i przez 19 lat mieszkał poeta, prozaik i dramaturg Stanisław Grochowiak.

Leszczyńskie śródmieście to dobrze zachowany barokowy zespół architektoniczny. W jego centrum znajduje się obszerny rynek, gdzie wznosi się jeden z najpiękniejszych polskich ratuszów. Dzisiejszy wygląd klasycystycznego budynku zawdzięczamy zapewne włoskiemu architektowi Dominikowi Merliniemu, który wykorzystał mury późnorenesansowej, wielokrotnie przekształcanej budowli. Elewacje ratusza ujęte po bokach półkolumnami z jońskimi kapitelami zwieńczone są ozdobną balustradą, ukrywającą lekko nachylone połacie dachowe. Majestatu budowli nadaje strzelista trójkondygnacyjna wieża zegarowa. Pierzeje rynku i wychodzące z niego uliczki zabudowane są kamienicami z XVIII, XIX i XX w.

Przy ulicy Kościelnej znajduje się fara leszczyńska pw. św. Mikołaja, wzniesiona na miejscu zniszczonej gotyckiej budowli sakralnej, którą od połowy XVI w. do potopu szwedzkiego użytkowali bracia czescy. Barokowy trzynawowy kościół zbudowany został w latach 1685–1695 przez Jerzego i Jana Catenazzich i odnowiony po pożarze w latach 1707–1709 przez Pompea Ferrariego. Wnętrze jest niemal jednolicie barokowe. Ściany i kolumny pokrywa cenna dekoracja stiukowa, wykonana przez Ferrariego.

W południowej części śródmieścia znajdują się jeszcze dwa inne leszczyńskie zabytki sakralne. Kościół św. Krzyża zaprojektował być może Jan Catenazzi dla gminy luterańskiej. Budowla powstała w latach 1711–1720. Po przejęciu przez katolików kościół otrzymał nowe wyposażenie, m.in. klasycystyczny ołtarz główny. Obok kościoła, na placu Metziga, znajduje się barokowa kamieniczka z XVIII w. (obecnie Muzeum Okręgowe). Zgromadzono tu ponad 8 tys. eksponatów, m.in. jedną z największych w kraju kolekcję, liczącą ponad 1000 obrazów i grafik malarstwa polskiego z XIX i XX w. Znajdują się tu prace Chełmońskiego, Kotsisa, Wyczółkowskiego, Fałata, Kossaka, Malczewskiego i innych. Kościół św. Jana zbudowano w połowie XVII w. dla braci czeskich. Zniszczony, został odbudowany w latach 1714–1716. Barokowe wnętrze, typowe dla zborów protestantów, jest pozbawione ołtarza. Po północnej stronie kościoła stoi budynek słynnego gimnazjum leszczyńskiego.

W sąsiedztwie ulicy Narutowicza znajduje się odremontowana w 2006 r. dawna bożnica, należąca kiedyś do jednej z najważniejszych gmin żydowskich w Wielkopolsce. Jest tu także XIX-wieczny kościół ewangelicko-augsburski i barokowy pałac Sułkowskich z 2. połowy XVIII w. Przy ulicy Strumykowej w północnej części Leszna wznoszą się dwa drewniane zabytkowe wiatraki koźlaki.

Od wschodu i południa Leszno otaczają lasy. Przy siedzibie nadleśnictwa Karczma Borowa (droga krajowa nr 12 do Gostynia) krzyżuje się ze sobą część szlaków rowerowych i pieszych, wytyczonych w mieście i jego bliskiej okolicy. W pobliżu, pośród lasów, znajduje się najwyższe wzniesienie południowej Wielkopolski, Góra św. Jadwigi (150 m n.p.m.).

Miasto 7 km na południowy wschód od Leszna, w dolinie rzeki Rów Polski. Prawa miejskie otrzymało na początku XV w., w 2. połowie XVII w. miasto kupili Leszczyńscy. Pompeo Ferrari miał przebudować rezydencję i otaczające ją miasto dla króla. Stanisław Leszczyński nie doczekał jednak zakończenia prac. Nowi właściciele, Sułkowscy, kontynuowali rozbudowę. Im zawdzięczamy w głównej mierze dzisiejszy wygląd miasta. W latach 80. XVIII w., za sprawą książęcego teatru dworskiego i gimnazjum pijarskiego. Rydzyna stała się znanym w Wielkopolsce ośrodkiem kulturalnym i oświatowym. Po bezpotomnej śmierci ostatniego z linii rydzyńskiej książąt Sułkowskich w 1909 r. majątek przejęły władze pruskie. W 1928 r. na zamku powstało elitarne Gimnazjum Męskie im. Sułkowskich.

Dzisiaj Rydzyna jest jednym z nielicznych w Europie przykładów zachowanego barokowego układu urbanistycznego z XVIII w. Zamek łączy z rynkiem rydzyńskim reprezentacyjna aleja spacerowa. Projekt przebudowy Rydzyny wykonał Karol Marcin Frantz (1738–1762). Centrum miasta zajmuje kwadratowy rynek, wokół którego wznoszą się niewielkie parterowe barokowe i neobarokowe kamieniczki. Tu znajduje się statua Trójcy Świętej, upamiętniająca czasy zarazy, jaka nawiedziła miasto w 1709 r. Na osi alei zamkowej wznosi się piętrowy ratusz (1752) z zegarem w ścianie szczytowej. Na północ od rynku stoi barokowy kościół św. Stanisława biskupa, zbudowany w połowie XVIII w. według projektu Karola Marcina Frantza. Wśród bogatego późnobarokowego wyposażenia wnętrza, na które składają się ołtarze, obrazy, rzeźby i dekoracja stiukowa Ignacego Graffa, jest gotycka płyta nagrobna Jana z Czernina (ok. 1422). W północnej części miasta znajduje się późnobarokowy kościół poewangelicki.

Z 39 wiatraków znajdujących się w Rydzynie w XVIII w. do dzisiaj pozostał tylko jeden: „Józef” z ekspozycją Muzeum Rolnictwa i Młynarstwa.

Zamek w Rydzynie powstał z przebudowy (1682–1695) gotyckiego zaniedbanego zamku z XV w., realizowanej przez Józefa Szymona Belottiego (architekt Michała Korybuta Wiśniowieckiego i Jana III Sobieskiego). Sprowadzony ok. 1700 r. przez Stanisława Leszczyńskiego włoski architekt Pompeo Ferrari rozpoczął kolejną przebudowę zamku, a potem miasta. Udało mu się zmienić tylko reprezentacyjną część zamku. Dzieło dokończyli zatrudnieni przez Sułkowskich Karol Marcin Frantz (1742–1745), a później Ignacy Graff (1766–1796). Niestety zamek został podpalony w ostatnich dniach II wojny światowej.

W roku 1970 budynek przejęło Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Mechaników Polskich. Wszystkie wnętrza zostały odtworzone na podstawie starej dokumentacji. W podziw wprawia rekonstrukcja 22-kolumnowej sali balowej.

Zamek otacza sztuczna fosa o długości 2 km. Wjazd do rezydencji prowadzi przez późnobarokowy kamienny most. Obok rozciąga się 12-hektarowy park z zabytkowymi alejami – kasztanową i lipową – oraz wieloma okazami pomnikowych drzew. Zespół pałacowy tworzą klasycystyczne pawilony: oficyn, stajni, wozowni i pomarańczarni.

Zamek SIMP w Rydzynie
Rydzyna, pl. Zamkowy 1
tel. 065 529 50 40

##Przeczytaj także: