Równina Wrzesińska - kolebka polskiej państwowości

Równina Wrzesińska leży na wschód od Poznania. To teren typowo rolniczy. Tu przed ponad 1000 laty kształtowały się zręby polskiej państwowości.

01.07.2010 | aktual.: 09.05.2013 15:56

Równina Wrzesińska leży na wschód od Poznania. To teren typowo rolniczy. Tu przed ponad 1000 laty kształtowały się zręby polskiej państwowości.

Września

Miasto powiatowe nad Wrześnicą, prawym dopływem Warty. Pierwsze informacje o wsi rycerskiej pochodzą z roku 1256 Osada rozwinęła się na skrzyżowaniu szlaków handlowych z Poznania do Kalisza i z Wrocławia do Gniezna. Przed 1357 r. otrzymała prawa miejskie. Do roku 1833 była miastem prywatnym.

Rynek i jego okolice to skupisko największych pamiątek historycznych Wrześni. Stoi tu neogotycki ratusz z 1910 r. oraz kamieniczki z przełomu XIX i początku XX w. Obok znajduje się skwer z tablicą pamiątkową na miejscu żydowskiej bożnicy zburzonej w czasie II wojny światowej.

Kolegiata wrzesińska pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i św. Stanisława bpa (dwie przecznice za północną ścianą rynku) to trójnawowy gotycki kościół z połowy XV w. Jest najstarszym zabytkiem w mieście, odbudowywanym w 1672 r. po potopie szwedzkim i w końcu XVIII w. przebudowanym. Charakterystycznym elementem bryły świątyni jest masywna czworoboczna wieża. W ołtarzu głównym z połowy XVII w. umieszczone są dwa obrazy maryjne z około 1640 r., przedstawiające Wniebowzięcie i koronację Najświętszej Marii Panny. W wyposażeniu świątyni znajdują się elementy renesansowe (kamienne kropielnice), barokowe i rokokowe.

W sąsiedztwie kościoła wznosi się budynek szkoły, w której odbył się strajk dzieci. Tablica wmurowana w ścianę budynku upamiętnia ks. Jana Laskowskiego, wikariusza kolegiaty wrzesińskiej, duchowego przywódcę strajkujących dzieci i ich rodziców.

Zespół pałacowy znajduje się po południowej stronie starej Wrześni, w części miasta zwanej Opieszynem. Pałac wybudowany został ok. 1870 r. przez hrabiego Edwarda Ponińskiego. Po pożarze w czasie II wojny światowej, wywiezieniu cennych przedmiotów przez Niemców i rozbiórce części zabudowań pałac już nigdy nie odzyskał dawnego wyglądu. Pozostawiono główny korpus i jedno ze skrzydeł. Otoczony jest parkiem, noszącym imię Dzieci Wrzesińskich. W pobliżu pałacu rośnie platan o wysokości 24 m i obwodzie pnia 380 cm. W parku znajduje się pomnik Marii Konopnickiej, która razem z Henrykiem Sienkiewiczem i innymi osobistościami polskiej kultury wystosowała do rządu pruskiego petycję o zaprzestanie represji w stosunku do strajkujących dzieci. Poetka upamiętniła strajk w wierszu „O Wrześni”.

Na skwerze przy ulicy Sienkiewicza znajduje się odsłonięty w 1975 r. pomnik Dzieci Wrzesińskich autorstwa Jerzego Sobocińskiego.

Na północny zachód od centrum, na osiedlu Lipówka, wznosi się drewniana kaplica pw. Świętego Krzyża z 1664 r., w połowie XIX w. odbudowana w oryginalnej formie. W ołtarzu głównym z przełomu XVII i XVIII w. znajduje się XVII-wieczny obraz Ukrzyżowanie. Lipówka to rekreacyjne zaplecze Wrześni, można tu wypocząć nad zalewem na rzece Wrześnicy.* *

Strajk dzieci we Wrześni
20 maja 1901 r. we Wrześni odbył się pierwszy w Wielkopolsce strajk uczniów przeciwko wprowadzeniu języka niemieckiego na lekcjach religii, jedynego przedmiotu wykładanego w języku polskim. Protest polegał na nieudzielaniu odpowiedzi w języku niemieckim. Mimo kar i represji strajk kontynuowano przez kolejne dwa lata. Dał początek podobnym wystąpieniom w innych miejscach i powszechnemu strajkowi szkolnemu w Wielkopolsce w latach 1906–1907.

Przeczytaj więcej:

Czerniejewo
Nekla i Giecz
Koszuty i Grzybowo
Środa Wielkopolska
Garść przydatnych adresów

Co zobaczyć w okolicy ## ##Czerniejewo

Miasto 15 km na północ od Wrześni. Powstało jako osada targowa na szlaku handlowym z Giecza do Gniezna. Pierwsza wzmianka o Czerniejewie pojawiła się w dokumencie z 1284 r. Od 1386 r. miasto prywatne, ostatnimi właścicielami (1823–1939) byli Skórzewscy.

Największą atrakcją jest okazały kompleks pałacowo-parkowy, połączony aleją z położonym w centrum miasta kościołem pw. św. Jana Chrzciciela. Budowę barokowego pałacu rozpoczął pod koniec XVIII w. gen. Jan Lipski. Prawdopodobnie wnętrza zaprojektował Jan Christian Kamsetzer, architekt Stanisława Augusta Poniatowskiego. Wkrótce budynek przebudowano w stylu klasycystycznym (joński portyk). W latach 1926–1928 nowe skrzydło pałacu według projektu Juliusza Nagórskiego połączyło korpus ze wschodnią oficyną. Na przełomie lat 70. i 80. XX w. dobudowano zachodnie skrzydło, łączące go z drugą oficyną.
Droga do pałacu prowadzi przez most, neoklasycystyczną bramę, przeddziedziniec i dziedziniec honorowy, zamknięty po bokach oficynami.

Za pałacem rozciąga się ponad 20-hektarowy park krajobrazowy. We wnętrzach budynku zachowała się część podłóg, stolarki i dekoracji wnętrz. Najpiękniejsze pomieszczenia to okrągła Sala Pompejańska i hall wejściowy na parterze oraz okrągła Sala Balowa na piętrze. W 1997 r. gościli tu prezydenci siedmiu państw, uczestniczący w mszy celebrowanej przez papieża Jana Pawła II z okazji tysięcznej rocznicy śmierci św. Wojciecha.

Późnogotycki kościół pw. św. Jana Chrzciciela to murowana dwunawowa świątynia z połowy XVI w., dwukrotnie rozbudowana – w 1742 r. oraz na początku XX w. W późnobarokowym wnętrzu zwracają uwagę drzwi w prezbiterium prowadzące do zakrystii. Pochodzą z czasów budowy kościoła – umieszczono na nich herb rodowy Górków, dawnych właścicieli miasta.

Pierwszy podręcznik gramatyki języka polskiego
Andrzej (Onufry) Kopczyński urodził się w Czerniejewie w 1735 r. Wykształcony w Rzymie i Wiedniu nauczyciel pijarski, opracował pierwszy w historii podręcznik do gramatyki języka polskiego, z polską terminologią gramatyczną. W Czerniejewie od kilku lat odbywają się finały Wojewódzkiego Konkursu Ortograficzno-Gramatycznego im. Onufrego Kopczyńskiego.

Przeczytaj więcej:

Września
Nekla i Giecz
Koszuty i Grzybowo
Środa Wielkopolska
Garść przydatnych adresów

Nekla

Miasto położone wśród podmokłych łąk nad rzeką Moskawą, na trasie z Poznania do Wrześni, 8 km na południe od Czerniejewa i 12 km na zachód od Wrześni. Pierwsze informacje o Nekli pochodzą z 1405 r. ze źródeł historycznych. Była osadą prywatną. W XVIII w. miała już prawa miejskie, jednak utraciła je w czasie zaborów, by ponownie odzyskać w 2000 r.

Dwór Żółtowskich został wybudowany w połowie XIX w. w stylu nawiązującym do renesansowych willi włoskich. W parku przy dworku rośnie najstarsza w Polsce grusza. Jej wiek szacuje się na 300 lat. Żółtowscy ufundowali w Nekli kościół św. Andrzeja Apostoła, wzniesiony w 1901 r. w stylu neoromańskim według projektu Juliana Łukomskiego.

Szlak Osadnictwa Olęderskiego
Od 1752 r. w okolicy Nekli pojawili się osadnicy holenderscy, sprowadzeni na wyludnione wojnami i zarazami tereny Wielkopolski z Żuław, Pomorza i prawdopodobnie z Brandenburgii. Zajmowali się zmienianiem podmokłych terenów w łąki i pola uprawne. Osadnicy, nazywani Olędrami, założyli w okolicy Nekli wsie Nekielkę i Barczyznę oraz ponownie zasiedlili wyludnione Gierałtowo i Zasutowo. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę wielu z nich wyemigrowało. Kres osadnictwu przyniosła II wojna światowa. Dzisiaj po osadnikach pozostały cmentarze (z czego osiem w gminie Nekla).

Giecz

Niewielka wieś, 5 km na południe od Nekli. W IX i X w. Giecz był obok Poznania i Gniezna kolebką państwa piastowskiego. We wczesnym średniowieczu przechodził tędy ważny trakt handlowy z Wrocławia do Gniezna.
Od 1949 r. z przerwami na terenie grodziska prowadzone są badania archeologiczne.
Osada powstała prawdopodobnie w VIII w. na półwyspie nieistniejącego już jeziora. Około 860 r. zaczęto tu budowę obronnego grodu, który umocniono w 1. połowie X w., włączając w sieć obronną państwa gnieźnieńskiego. Na podgrodziu powstała duża osada handlowa. Po najeździe czeskiego księcia Brzetysława w 1038 r. Giecz stracił swoje dawne znaczenie i zaludnił się dopiero pod koniec XI w. W wiekach następnych zbudowano tu siedzibę kasztelanii. Po najeździe krzyżackim w 1331 r. ludność grodziska przeniosła się do podgrodzia, które wkrótce przejęło nazwę grodu.

W dawnym podgrodziu na przełomie XII i XIII w. wzniesiono romański kościół pw. św. Mikołaja i Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Maleńka kamienna świątynia, zbudowana na planie prostokąta, z węższym od nawy prezbiterium zakończonym absydą, dotrwała do naszych czasów. Jest jednym z cenniejszych zabytków architektury romańskiej w Polsce. Spod kościoła prowadzi do dawnego grodziska (nazywanego Grodziszczkiem) wąska droga na grobli pośród mokradeł. Jest tu rezerwat archeologiczny, należący do Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy. Na jego terenie stoi drewniany kościół pw. św. Jana Chrzciciela z połowy XVIII w., zbudowany na miejscu kamiennego kościoła grodowego zniszczonego w XIII w. W sąsiedztwie znajdują się odsłonięte fundamenty niedokończonego potężnego palatium z kaplicą (2. połowa X w.).

Przeczytaj więcej:

Września
Czerniejewo
Koszuty i Grzybowo
Środa Wielkopolska
Garść przydatnych adresów

Koszuty

Wieś 5 km na zachód od Środy Wielkopolskiej, przy szosie Poznań – Katowice. Na skraju wsi witają podróżnych trzy wiatraki koźlaki. Po lewej stronie drogi prowadzącej do centrum, 200 m od szosy, wznosi się kościół, a po prawej, w parku krajobrazowym, barokowy, drewniany dwór szlachecki z 2. połowy XVIII w., jeden z nielicznych na terenie Wielkopolski. Dzisiejszy wygląd zawdzięcza przebudowie przeprowadzonej w XIX i na początku XX w. Wokół dworu, który jest dzisiaj siedzibą Muzeum Ziemi Średzkiej, rozciąga się zabytkowy ogród. Ekspozycja „Mała siedziba ziemiańska w Wielkopolsce” pokazuje typowe wnętrza domu ziemiańskiego z przełomu wieków XIX i XX. Na poddaszu jest wystawa prezentująca historię regionu średzkiego.

Grzybowo

Wieś 6 km na północny wschód od Wrześni. Wznosi się tu drewniany kościół św. Michała Archanioła z 1757 r. Ołtarz główny i dwa boczne pochodzą z początku XIX w. Jednym z najcenniejszych zabytków jest XVI-wieczny obraz Matki Boskiej.

Na cmentarzu wznosi się kamienna kaplica grobowa rodziny Lutomskich z 1938 r., kopia nieistniejącego już romańskiego kościoła św. Feliksa i św. Adaukta ze wzgórza wawelskiego w Krakowie.

Na terenie wsi odkryto grodzisko o powierzchni 4,7 ha, gdzie w XIX w. znaleziono „srebrny skarb” – misę srebrnych monet. Od 1990 r. prowadzone są tu badania archeologiczne. Odkrycia potwierdzają duże znaczenie grodu w Grzybowie, założonego na początku X w. Znaleziono tu ceramikę, wyroby z kamienia, metalowe narzędzia i broń oraz srebrne monety arabskie. Ciekawostką są piękne ozdoby i przedmioty codziennego użytku z kości i poroży. Niezwykle cennym, choć niewielkim znaleziskiem, jest wykonany z brązu pierścień pochodzenia skandynawskiego. To nasunęło przypuszczenia, że w piastowskim grodzie mogła stacjonować drużyna wikingów.

Grodzisko
W 2000 r. powstało we Wrześni Towarzystwo Przyjaciół Grodu w Grzybowie, zajmujące się promocją turystyczną tego miejsca. Jest także organizatorem corocznych Ogólnopolskich Zjazdów Wojowników Słowiańskich. Można tu obejrzeć turnieje, pokazy pracy dawnych rzemieślników, obrzędy wesela słowiańskiego. Badania grodziska prowadzone są dzięki wsparciu Fundacji Brzeskich przy PTPN.* *

Przeczytaj więcej:

Września
Czerniejewo
Nekla i Giecz
Środa Wielkopolska
Garść przydatnych adresów

Środa Wielkopolska

Miasto powiatowe nad Moskawą, drugie pod względem wielkości i znaczenia na Równinie Wrzesińskiej. Powstało jako własność królewska przy szlakach handlowych z Gniezna na Śląsk i z Poznania w kierunku Kalisza. Pierwsza historyczna wzmianka o Środzie pochodzi z 1234 r., prawa miejskie otrzymała w połowie XIII w. Od 1496 r. do rozbiorów odbywały się w mieście sejmiki szlacheckie województwa kaliskiego i poznańskiego. Podczas zaborów Środa stała się jednym z ważnych ośrodków walki z pruską administracją. W roku 1844 powstało tu Towarzystwo Rolnicze Średzko-Wrzesińskie, w 1862 – Kasa Oszczędności i Pożyczki, późniejszy Bank Ludowy.

Po północnej stronie rynku stoi najstarszy zachowany zabytek Środy, kolegiata pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny z ok. 1430 r., fundacji Władysława Jagiełły. Po przebudowach w końcu XV i XVI w. uzyskała dzisiejszy kształt trójnawowego kościoła, z węższym i niższym prezbiterium oraz wysoką czworoboczną wieżą. Najstarszym elementem jest prezbiterium ze sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Przy jego ścianach stoją gotycko-renesansowe stalle. Do południowej ściany przylega ośmioboczna późnorenesansowa kaplica pw. Świętej Trójcy z przełomu XVI i XVII w., nazwana od nazwiska fundatorów kaplicą Gostomskich. Dawna kaplica Pampowskich, pw. św. Marii Magdaleny, jest dzisiaj zakrystią.

W ołtarzu głównym umieszczone są XVII-wieczne obrazy Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny i Matka Boska z Dzieciątkiem. Po obu stronach nawy głównej znajdują się dwa XVII-wieczne ołtarze boczne: Matki Boskiej Szkaplerznej i Matki Boskiej Rózańcowej. W nawach bocznych umieszczone są dwa rokokowe ołtarze: Świętej Rodziny i św. Michała Archanioła.

Rynek zabudowany jest kamieniczkami z końca XIX i początku XX w. Przy północnej pierzei wznoszą się trzy zabytkowe domki senatorskie z XVIII w., pamiątka po sejmikach. Na miejscu starego ratusza znajduje się pomnik 700-lecia miasta. Na południe od rynku wznosi się dawny ewangelicki kościół pw. Najświętszego Serca Jezusa. Zbudowany został w stylu neoromańskim w latach 1881–1888 na miejscu kościoła pw. Świętego Krzyża, należącego do skasowanego klasztoru Dominikanów.
Na wschód od centrum stoi wieża ciśnień z początku XX w. Obok znajduje się pomnik gen. Jana Henryka Dąbrowskiego autorstwa Roberta Sobocińskiego.

Kolej wąskotorowa
Atrakcją turystyczną jest 14-kilometrowy, najstarszy odcinek średzkiej kolei wąskotorowej ze Środy do Zaniemyśla (czynny w sezonie letnim). Składy pociągów ciągnięte są przez parowóz spalinowy lub – ku uciesze turystów i wielbicieli kolei – przez parowóz wąskotorowy Px48. Jest to jedna z niewielu linii w Europie obsługiwanych przez lokomotywy parowe. Na stacji Środa Miasto znajduje się Muzeum Średzkiej Ciuchci.