Co kryje dno Bałtyku? Największe tragedie morskie II wojny światowej

Morze Bałtyckie kojarzy nam się z upalnym latem, plażą i wakacjami. Nie wszyscy zdają sobie sprawę, że jest to jedno z największych cmentarzysk wodnych na świecie. Na jego dnie zlokalizowano ok. 3 tys. wraków z różnych epok historycznych. W swój ostatni rejs po Bałtyku wypłynął m.in. szwedzki "Solen" zatopiony podczas bitwy pod Oliwą w 1627 r.

Zainteresowanie budzą jednak głównie podwodne grobowce z czasów II wojny światowej. Katastrofy niemieckich statków z tego okresu, takich jak "Wilhelm Gustloff", "Acrona", czy "Steuben", uważane są za najtragiczniejsze w dziejach. I choć za sprawą hollywoodzkiej produkcji historia "Titanica" przyćmiła bałtycką tragedię pierwszego z wymienionych okrętów, to liczba ofiar nie pozostawia złudzeń. Szacuje się, że na "Titanicu" zginęło ok. 1500 osób, na "Gustloffie" – przeszło 9 tys.

Czarna seria katastrof rozpoczęła się w połowie stycznia 1945 r. Armia Czerwona otworzyła ofensywę na Prusy Wschodnie. W obliczu zagrożenia ludność cywilna postanowiła uciekać. Szansą na przedostanie się na zachód były statki zacumowane w portach np. w Piławie, gdzie stał "Steuben", czy w Gdyni, gdzie znajdował się "Wilhelm Gustloff". Całą operację nazwano „Hannibal”. Była to największa ewakuacja drogą morską w historii – udało się przetransportować milion uchodźców i 300 tys. żołnierzy.

Jedyna wolna droga do portów wiodła przez zamarznięty Zalew Wiślany, ostrzeliwany regularnie przez lotnictwo sowieckie. Tych, którym udało się dotrzeć do celu czekała kolejna walka, tym razem o miejsce na statku. A te przydzielano przede wszystkim żołnierzom, osobom uprzywilejowanym i dużym rodzinom.

Ostatnie chwile "Wilhelma Gustloffa"

"Wilhelm Gustloff" był nazistowskim statkiem marzeń, którym jeszcze przed wojną pływały niemieckie elity. 30 stycznia 1945 r. jego pasażerowie nie ruszyli jednak na kolejne wakacje – walczyli o życie, uciekając przed Armią Czerwoną. Temperatura wynosiła minus 20 st. C. Na pokładzie znajdowało się około 10 tys. osób. Załoga zdawała sobie sprawę z zagrożeń, które czyhały na Bałtyku.

Kapitan "Gustloffa", Friedrich Petersen, miał do wyboru zaminowaną trasę wzdłuż wybrzeża lub bardziej oddaloną od linii brzegowej trasę 58. Ta była oczyszczana z min, lecz niebezpieczeństwo dla pokonujących ją jednostek stanowiły sowieckie łodzie podwodne. To właśnie tą trasą ruszył "Gustloff". Jak się później okazało – w swój ostatni rejs.

Marynarze wiedzieli, że powinni przepłynąć niezauważeni. Kiedy jednak nastała noc, w obawie przed kolizją z innym okrętem na mostku kapitańskim zapadła decyzja o włączeniu świateł. Po godzinie postanowiono je zgasić, ale było już za późno. Transportowca dostrzegła sowiecka łódź podwodna S-13, której kapitanem był Aleksander Marinesko. Wydał on natychmiastowy rozkaz pościgu za statkiem. O godz. 21:16 w kierunku Gustloffa zostały wystrzelone trzy torpedy. Na pokładzie wybuchła panika.

Ludzie tratowali się i przepychali, próbując dostać się do szalup ratunkowych. Te jednak były zamarznięte i oblodzone, co opóźniało ewakuację. Tak te chwile opisała Ewa Boden, której udało się przeżyć katastrofę:

Wspinaliśmy się po takielunku. Najpierw ja, mama podała mi 6-letnią siostrę. Posadziłam ją na stopach. Gdyby to było moje dziecko, pewnie posadziłabym je między stopami. Wyciągnęłam rękę do mamy, ale mama zniknęła. Wszędzie była woda. Chciałam podać rękę mojej siostrze albo Ją przytrzymać, ale mojej siostry już nie było. Obie utonęły.

Po 65 minutach od ataku statek zatonął. Morskie głębiny pochłonęły przeszło 9 tys. ofiar. Przeżyło zaledwie ok. 1000 osób.

"Steuben" jak "Gustloff"

To jednak niejedyna katastrofa, do której przyczyniła się załoga S-13. Dziesięć dni później ich ofiarą padła kolejna jednostka – SS "Steuben". Podobnie jak "Gustloff" był to statek pasażerski i miał takie samo zadanie. Służył jako ostatnia deska ratunku dla uchodźców m.in. z Prus Wschodnich. W nocy z 9 na 10 lutego 1945 r. załoga kapitana Marinesko dostrzegła wycieczkowca na wysokości Ustki.

Na jego pokładzie było wtedy ok. 5 tys. pasażerów. Po pościgu o godz. pierwszej w nocy Marinesko wydał rozkaz wystrzelenia dwóch torped w kierunku niemieckiej jednostki. Obie trafiły w cel. Panika i niesprzyjające warunki atmosferyczne uniemożliwiły ratunek. Statek bardzo szybko przechylił się na bok, a już po siedmiu minutach znalazł się pod wodą. Ocalało tylko 300 osób.

Nieco inaczej wyglądało zatonięcie transportowca MS "Goya". Dla kapitana Joachima Plunnecke miała być to kolejna rutynowa podróż. Wcześniej w ramach operacji "Hannibal" przewiózł on ze wschodu na zachód prawie 20 tys. osób. Niestety rejs, w który wyruszył 16 kwietnia 1945 r. w eskorcie dwóch trałowców, okazał się jego ostatnim. W absolutnych ciemnościach i ciszy konwój znalazł się nieopodal latarni morskiej Rozewie. W pobliżu znajdowała się również sowiecka łódź podwodna L-3.

Rosjanie natychmiast zauważyli statek i rzucili się do pościgu. Po 52 minutach od rozpoznania niemieckiej jednostki kapitan Władimir Konowałow wydał rozkaz zatopienia transportowca. Wystrzelono 4 torpedy, które posłały jednostkę razem z pasażerami w głębiny. W wyniku ataku zginęło 6700 osób. Przeżyło zaledwie 180.

To tylko trzy z wielu morskich tragedii II wojny światowej. Do dziś na dnie Bałtyku spoczywają mogiły niemieckich statków z tamtego okresu. Największym zainteresowaniem cieszył się wrak "Gustloffa" – w 1948 r. Rosjanie wyciągali z niego wszystko, co cenne, m.in. dzwon, który dzisiaj znajduje się w Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku. Pozostałe podwodne grobowce odkryto późno – np. na SS "Steuben" natrafił ORP "Arctowski" dopiero w maju 2004 r.

Zresztą bez specjalnego pozwolenia nie wolno nurkować w pobliżu zatopionych statków. Jedynie co jakiś czas sieci rybackie zaczepiają się o elementy okrętów spoczywających na dnie morza, przypominając, że Bałtyk to jedno z największych cmentarzysk wodnych na świecie.

Bibliografia:

1. 30 stycznia 1945 r. na Bałtyku miała miejsce największa katastrofa morska w historii – zatopiony został M/S "Wilhelm Gustloff", Muzeum II Wojny Światowej (dostęp: 25.10.2020).
2. H. Mąka, Zatonięcie statku "Goya" – wspomnienie, "Obserwator Morski" (dostęp: 25.10.2020).
3. Bałtyk: największy morski cmentarz na świecie. Katastrofy u wybrzeży Polski, Wirtualna Polska (dostęp: 25.10.2020).

O autorze: Maciej Danowski - Absolwent Uniwersytetu Gdańskiego. Na co dzień uczy historii i wiedzy o społeczeństwie w szkole podstawowej. Pasjonuje się historią XX w., zwłaszcza II RP i PRL, a także historią piłki nożnej. W wolnych chwilach gra na gitarze i podróżuje.