"Czerkieskie ślicznotki". Symbol seksu i namiętności w XIX wieku

Przekonanie Europejczyków o niezwykłej urodzie kaukaskich kobiet wynikało z faktu, iż to właśnie Kaukaz postrzegany był w europejskiej świadomości, jako miejsce zamieszkiwane niegdyś przez mityczne Amazonki. Kiedy w 1807 r. car Aleksander I zapragnął podporządkować Kaukaz Imperium Rosyjskiemu, zlecił Rosyjskiej Akademii Nauk przygotowanie wyprawy naukowej, której celem było ocenienie możliwości podporządkowania lokalnych ludów rosyjskiej zwierzchności.

Zadanie to postanowiono powierzyć niemieckiemu uczonemu Juliusowi von Klaprothowi. Wyboru tego dokonał sam Jan Potocki, polski podróżnik i pisarz (autor słynnego Rękopisu znalezionego w Saragossie), pełniący wówczas obowiązki honorowego członka Rosyjskiej Akademii Nauk. Polak przygotował również instrukcję dla badacza, w której znalazły się takie polecenia jak odnalezienie śladów Amazonek na Kaukazie oraz potwierdzenie informacji o niezwykłym pięknie zamieszkujących tę krainę kobiet. Klaproth sumiennie podszedł do celów ustalonych przez Potockiego i na łamach swojej pracy za najpiękniejsze na całym Kaukazie uznał właśnie Czerkieski.

Niemiecki uczony nie był osamotniony w swojej fascynacji czerkieskimi kobietami, jednak pozostali Europejczycy zakochali się w Czerkieskach dopiero w latach 30. XIX w. Wpływ na to miało kilka czynników, jednakże większość z nich wiązała się z militarnymi sukcesami Rosjan na Kaukazie. Rosyjska ekspansja w tym regionie sprawiła, że Kaukaz stawał się coraz popularniejszym miejscem wypraw podróżniczych i turystycznych. Sukcesy cara zaniepokoiły jednak Wielką Brytanię, która obawiała się ekspansji rosyjskiej na Kaukazie, postrzeganym przez brytyjskich polityków, jako zastępcza droga do Indii.

Z tego właśnie powodu brytyjska prasa i opinia publiczna zaczęła idealizować Czerkiesów walczących z caratem w obronie suwerenności. Kaukascy górale przedstawiani byli przez Anglików, jako piękny, szlachetny i rycerski lud, Rosjanie natomiast, jako barbarzyńcy pragnący poddać eksterminacji "ostatnich rycerzy Europy". Brytyjski podróżnik Edmund Spencer, który odwiedził Kaukaz w 1836 r., i który miał napotkać na swojej drodze czerkieską księżniczkę, stwierdził nawet, że była ona najpiękniejszą kobietą nie tylko na całym Kaukazie, ale również i na całym świecie.

Fascynacje Czerkieskami podzielali również i Rosjanie. Przykładem jest sam Lew Tołstoj, który na kartach opowiadania "Kozacy" opisywał Czerkieskę, jako przepiękną, smukłą, lecz jednocześnie dziką i nieokrzesaną dziewczynę, będącą obiektem marzeń wielu młodych rekrutów rzuconych w wir okrutnej wojny na obcej ziemi, z dala od domu i swojej kultury. Siemion Broniewski twierdził natomiast, że Czerkieski ucieleśniają klasyczny, starożytny model piękna, a w ich rysach twarzy widział zarówno greckie, jak i rzymskie wzorce.

Za sprawą podobnych relacji, w Europie zaczął kształtować się obraz Czerkieski jako ideału naturalnego piękna. Oczywiście wielu przedsiębiorców postanowiło wykorzystać tą fascynację w celu wzbogacenia się. W efekcie tego, w latach 60. XIX w. w Europie największą popularnością wśród kobiet zaczęły cieszyć się "kaukaskie" kremy i kosmetyki upiększające, który miały upodabniać Europejki do obiektów ukrytego pożądania ich narzeczonych oraz mężów.

Oczywiście XIX-wieczne fascynacje Europejczyków Czerkieskami ograniczały się przeważnie do skrytych fantazji i mało który Europejczyk miał okazję kiedykolwiek zobaczyć na własne oczy prawdziwą Czerkieskę. Mimo to drukowane w prasie, bądź malowane na obrazach wizerunki kaukaskich dziewcząt miały wyraźny wpływ na kształtowanie się w ówczesnej europejskiej kulturze swoistego wzoru piękna kobiecego.

W języku angielskim zadomowiło się nawet określenie "czerkieskie ślicznotki" (Circassian beauties), którymi zwykło określać się dziewczyny z tego regionu Kaukazu. Jednakże nie tylko uroda sprawiała, że Czerkieski były tak bardzo gloryfikowane.

W XIX-wiecznej europejskiej kulturze pełnej sztywnych zasad i konwenansów dla wielu mężczyzn najbardziej pociągające w Czerkieskach wydawało się ich nieskrępowanie społecznymi normami i rzekoma "dzikość".

W dobie ewolucjonizmu, ludy pozaeuropejskie postrzegane były jako stojące na niższych szczeblach rozwoju społecznego. Z tego powodu ich przedstawicieli często określano mianem "dzikich". W przypadku pięknych dziewcząt z Kaukazu dzikość ta przybierała często zabarwienie erotyczne i wiązała się z pełną namiętności i nieskrępowania miłością cielesną. Z tego właśnie powodu wspomniany już wcześniej bohater opowiadania Tołstoja snuł marzenia o przeżyciu wielkiej miłości z Czerkieską, zastanawiając się równocześnie, czy dałoby się ją "ucywilizować".

Karol Kalinowski, polski zesłaniec, służący w rosyjskim korpusie kaukaskim w swoich pamiętnikach opisał wielką miłość do czerkieskiej dziewczyny, dla której nawet przeszedł na islam i wstąpił do wojsk walczącego z Rosjanami Szamila. Historia miłości Polaka i Czerkieski zakończyła się jednak tragicznie, na co decydujący wpływ miały różnice kulturowe uniemożliwiające zakochanym bycie razem.

Popularność Czerkiesek bardzo szybko przeszła również do Stanów Zjednoczonych, gdzie przerodziła się w prawdziwe show oraz ogromny biznes. Równoczesna fascynacja Amerykanów pięknem i "dzikością" "czerkieskich ślicznotek" została bowiem bezceremonialnie wykorzystana przez rodzimych przedsiębiorców, którzy w swoich komercyjnych działaniach posunęli się zdecydowanie dalej niż Europejczycy.

Czerkieski stały się bowiem w drugiej połowie XIX w. główną atrakcją amerykańskich cyrków i gabinetów osobliwości. Całe tłumy mężczyzn kupowało bilety, aby wejść do namiotu i zasiąść przed sceną. Znajdowała się na niej kanapa, na której leżała skąpo ubrana Czerkieska i prezentując swoje wdzięki opowiadała (przeważnie zmyślone) historie o swoim ciężkim losie niewolnicy w pałacu sułtana, z którego jakimś cudem udało jej się zbiec.

Czerkieskie dziewczyny zaczynały pojawiać się również w salach Muzeum Amerykańskiego, jako żywe eksponaty ubrane w najbardziej stereotypowe stroje, tak aby każdy zwiedzający uwierzył, że ma przed oczami prawdziwą Czerkieskę. Dbałość o szczegóły w tym przypadku była niezwykle ważna, ponieważ prezentowane w Stanach Zjednoczonych kobiety przeważnie nie pochodziły z Kaukazu, ale z Irlandii. Ich opiekunowie ubierali je jednak w "orientalne" suknie oraz nakazywali dziewczętom mycie włosów w piwie, a następne intensywne rozczesywanie ich grzebieniem.

Zabieg ten powodował, że fryzury Irlandek wyglądały na tyle "egzotycznie" i seksownie, że zachwyceni widzowie byli przekonani, że mają przed oczami prawdziwe "czerkieskie ślicznotki". O tym jak wielką popularność zdobywały Czerkieski w Stanach Zjednoczonych świadczy najlepiej fakt, że ich wizerunki zaczęły w końcu pojawiać się na kartonowych kartach, które Amerykanie kolekcjonowali i wymieniali się ze sobą, zupełnie jak ich potomkowie czynią to z kartami bejsbolowymi.

Czerkieski postrzegane były w XIX w. jako prawdziwe symbole piękna, seksu, a nierzadko i erotycznego wyuzdania. W przeważającej mierze ich wizerunek był jednak swego rodzaju popkulturowym produktem, kształtowanym przez podróżników, polityków oraz przedsiębiorców, którzy dzięki Czerkieskom byli w stanie dorobić się naprawdę dużej sławy i fortuny.

Bibliografia:

Ch. King, Widomo wolności. Historia Kaukazu, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2010.

J. Von Klaproth, Travels in the Caucasus and Georgia: Performed in the Years 1807 and 1808, British and Foreign Public Library, London 1814.

K. Kalinowski, Pamiętniki mojej żołnierki na Kaukazie i niewoli u Szamila od 1844 do 1854, Wyd. Dialog, Warszawa 2017.

Kaukaz w stosunkach międzynarodowych – przeszłość, teraźniejszość, przyszłość, red. Paweł Olszewski,

Kazimierz Borowski, Naukowe Wydawnictwo Piotrkowskie, Piotrków Trybunalski 2008.

L. Tołstoj, Kozacy, w: L. Tołstoj, Dzieła wybrane, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1979.

L. Widerszal, Sprawy kaukaskie w polityce europejskiej 1831-1864, Wyd. Neriton, Warszawa 2011.

O autorze: Kamil Kozakowski - Kulturoznawca, doktor nauk humanistycznych (nauka o kulturze i religii), absolwent Uniwersytetu Śląskiego. Swoją pracę doktorską poświęcił modelom kultury gruzińskiej w polskim piśmiennictwie XIX wieku. Zafascynowany historią kultury i antropologią kulturową. Autor artykułów oraz redaktor monografii naukowych z zakresu kulturoznawstwa.