Bieszczady - wiemy o nich wszystko

Bieszczady to jedna z najpiękniejszych i najdzikszych grup górskich w Polsce. To najbardziej zachodni fragment Zewnętrznych Karpat Wschodnich, wchodząca w skład Beskidów Wschodnich.

Bieszczady Zachodnie rozciągają się na pograniczu Polski, Słowacji i Ukrainy, pomiędzy Przełęczą Łupkowską oraz dolinami Osławy i Osławicy (to tzw. „turystyczna” granica Bieszczadów), oddzielającymi je na zachodzie od Beskidu Niskiego, a Przełęczą Użocką na wschodzie, za którą leżą ukraińskie Bieszczady Wschodnie. Te ostatnie graniczą od wschodu poprzez Przełęcz Wyszkowską z Gorganami. Najwyższym szczytem Bieszczadów jest Pikuj (1405 m n.p.m.) położony na Ukrainie, w polskich Bieszczadach najwyższa jest Tarnica (1346 m n.p.m.).

Rzeka San
San, największa rzeka południowo-wschodniej Polski i jedna z największych rzek polskich Karpat, jest prawobrzeżnym dopływem Wisły. Ma 444 km długości, z czego 55 km stanowi granicę z Ukrainą. Źródło Sanu znajduje się niedaleko granicy, już po ukraińskiej stronie, na stokach Pinaszkowego w „Worku Bieszczadzkim”. Na granicy stoi obelisk w miejscu, które początkowo uznawano za początek rzeki, jest to jednak źródło jej lewego dopływu. Nie można tam dotrzeć, ponieważ jest to obszar BdPN objęty ścisłą ochroną. San przepływa przez Bieszczady, rozdziela Pogórze Dynowskie i Przemyskie, przecina Bramę Przemyską i Kotlinę Sandomierską i wpada do Wisły na północ od Sandomierza. Jego wody są spiętrzone przez dwie zapory, tworzące zbiorniki Soliński i Myczkowski. Najładniejsze i najdziksze odcinki doliny Sanu to fragmenty płynące przez „Worek Bieszczadzki” oraz przełom między Otrytem o Tostą.

Doliny Osławy i Osławicy
Wzdłuż dolin rzek Osławy i Osławicy, do Przełęczy Łupkowskiej, a dalej dolinami Ondawy i zaborca na terenie Słowacji, przebiega ważna granica, oddzielająca duże jednostki geograficzne: Karpaty Zachodnie i Karpaty Wschodnie. To rejon ciekawy i ważny także z punktu widzenia etnografii – doliny obu rzek były do II wojny światowej wschodnią rubieżą osadnictwa łemkowskiego; podnóża Wysokiego Działu zamieszkiwali już Bojkowie. Doliną Osławy i Osławicy przebiega też tzw. „turystyczna” granica pomiędzy Beskidem Niskim i Bieszczadami (granicę geograficzną, opartą na kryteriach geologicznych, geomorfologicznych i geobotanicznych sytuuje się niekiedy nieco d alej na wschód, na linii doliny Solinki).

„Worek Bieszczadzki”
Słynny „Worek” to najbardziej na południowy wschód wysunięty fragment Polski, wciskający się klinem w teren Ukrainy. Równocześnie jest to najdziksza i najbardziej niedostępna część polskich Bieszczadów o wyjątkowych walorach przyrodniczych, chronionych przez Bieszczadzki Park Narodowy. Od północnego wschodu ogranicza go górny odcinek doliny Sanu, a od południowego zachodu Połonina Bukowska. Turyści nie mają swobody poruszania się po tych pięknych terenach. Jedyny szlak wyznakowany został przez BdPN i prowadzi z Bukowca do Sianek.

[

Bieszczady. Solona, połoniny, cerkwie * Prezentowane materiały pochodzą z przewodnika turystycznego po Bieszczadach opublikowanego nakładem wydawnictwa Bezdroża. ]( \"http://bezdroza.pl\" )Bieszczady są najbardziej na wschód wysuniętą częścią polskich *Karpat. Należą – jako jedyne pasmo górskie w obecnych granicach Polski – do Karpat Wschodnich, które oddziela od Karpat Zachodnich Przełęcz Łupkowska oraz dolina Osławy i Sanu. Różnie wytyczane są granice tego pasma – według kryteriów geograficznych Bieszczady ciągną się od Przełęczy Łupkowskiej na zachodzie po Przełęcz Wyszkowską na wschodzie (obecnie na terenie Ukrainy). Do Polski należy najbardziej zachodnia część tego pasma – Bieszczady Zachodnie, kończące się na Przełęczy Użockiej na pograniczu Polski i Ukrainy.

Północna granica gór biegnie północnymi podnóżami pasma Chryszczatej i Wołosania, Durnej, Korbani, w końcu północnymi stokami Otrytu i górnym odcinkiem doliny Sanu. Dalej na północ rozciągają się Góry Sanocko-Turczańskie (od dwóch miast: Sanoka i Turki na Ukrainie), tworzone przez liczne, ciągnące się równolegle do siebie, stosunkowo niskie grzbiety.

Od tego podziału znacznie odbiegają granice „turystyczne” Bieszczadów – dla turystyki najważniejsze są ciągi komunikacyjne, dlatego w tym ujęciu granice Bieszczadów traktowane są z dużym uproszczeniem; na zachodzie jest to linia kolejowa biegnąca od Przełęczy Łupkowskiej na północ, doliną Osławicy, a potem Osławy aż po Zagórz, natomiast północną granicę wyznacza linia kolejowa z Zagórza przez Lesko i Ustrzyki Dolne, aż po Krościenko przy granicy ukraińskiej.

Obszar Bieszczadów, który opisujemy w przewodniku, jest poszerzony o okolice Sanoka, oferującego nowe produkty turystyczne i stanowiącego doskonałą baz wypadową w pierwszym etapie poznawania Bieszczadów. Opisywany obszar jest bardzo zróżnicowany pod względem wysokościowym i morfologicznym, i dzieli się na dwie zasadnicze części: na południu dużo wyższe i bardziej zwarte Bieszczady „właściwe” (nazywane też Bieszczadami Wysokimi), na północy szeroko rozumiane Przedgórze Bieszczadzkie, którego centralną część tworzy otoczenie Jeziora Solińskiego. Właściwa część Bieszczadów dzieli się na liczne, wyraźnie od siebie oddzielone pasma.

Podążając od zachodu są to: pasmo Chryszczatej i Wołosania (nazywane też Wysokim Działem), dalej pasmo Łopiennika i Durnej, oddzielone od niego głęboką doliną Solinki małe pasemko Falowej i Kiczery, a dalej na wschodzie, za doliną Wetliny – pasmo połonin. Na południu przebiega pasmo graniczne, natomiast na północ od pasma połonin ciągnie się, za doliną Sanu, długi wał Otrytu. Wysoki Dział jest najbardziej na zachód wysuniętą częścią Bieszczadów (mowa o podziale „turystycznym”, warto pamiętać, że wg podziału geograficznego zalicza się go często do Beskidu Niskiego) – rozciąga się na przestrzeni ponad 30 km od Komańczy po Cisną. Składa się z dwóch zasadniczych części – masywu Chryszczatej i masywu Wołosania, oddzielonych od siebie płytką przełęczą Żebrak (816 m n.p.m.).

Najbardziej na zachodzie leży maleńkie pasmo Jasieniowej (735 m n.p.m.) i Dyszowej (719 m n.p.m.) położone pomiędzy dolinami Osławicy na zachodzie i Osławy na wschodzie. Jest ono całkowicie zalesione i nie przedstawia dla turysty większej atrakcji; jego skrajem przebiega czerwony szlak z Komańczy do Cisnej. Na wschód od doliny Osławy położony jest potężny, silnie rozczłonkowany masyw z najwyższą kulminacją Chryszczatej (997 m n.p.m.). Jest on w zdecydowanej większości zalesiony, jedynie pod szczytem Chryszczatej znajdują się niewielkie polanki. Liczne boczne grzbiety tworzą prawdziwy labirynt zielonych stoków i dolin, dla niewprawnych turystów bardzo trudny orientacyjnie. Płytka przełęcz Żebrak (816 m n.p.m.) oddziela Chryszczatą od masywu Wołosania – główny grzbiet najpierw dźwiga się na Jaworne (992 m n.p.m.), później kulminuje w szczycie Wołosania (1071 m n.p.m.), który jest najwyższym wzniesieniem całego Wysokiego Działu. Dalej opada on stopniowo przez szczyty Sasowa (1010 m n.p.m.), Berestu (942 m
n.p.m.) i Osiny (963 m n.p.m.), a kończy go wysunięty nad Cisną i dolinę Solinki szczyt Honu (820 m n.p.m.). Na południu, równolegle do głównego grzbietu, wznosi się szereg odosobnionych szczytów, połączonych z głównym grzbietem bocznymi ramionami. Najbardziej na zachodzie znajduje się dziki masyw Magurycznego (884 m n.p.m.), dalej za doliną potoku Chliwny wznoszą się Krąglica (943 m n.p.m.), Babinka (943 m n.p.m.) i bardziej wybitne stożki Przysłupu (1006 m n.p.m.) oraz Feliszówki (1006 m n.p.m.).

Natomiast na północ od głównego grzbietu Wysokiego Działu ciągnie się szerokie obniżenie z terenami dawnych wsi Kamionki, Huczwice, Rabe, Kołonice i Jabłonki. Bardzo ciekawie prezentuje się otoczenie doliny poto ku Jabłonka, który oddziela Wysoki Dział od pasma Łopiennika i Durnej. Na południe od Baligrodu, na obszarze tzw. łuski Bystrego (występują tu najstarsze skały w Bieszczadach) wznoszą się bardzo charakterystyczne, stromościenne kopce Łysego Wierchu (815 m n.p.m.), Patryji (782 m n.p.m.), a po wschodniej stronie doliny: Jawor (817 m n.p.m.) i Woronikówka (836 m n.p.m.), tworzące osobny miniregion o charakterystycznym krajobrazie.

Pasmo Łopiennika i Durnej jest oryginalnie ułożone: ciągnie się z północy na południe (bardzo nietypowo dla Karpat Wschodnich). Rozpoczyna się ono zalesionym stożkiem Kropiwnego (747 m n.p.m.), a potem wznosi na dwuwierzchołkowe Berdo (890 m n.p.m.), i dalej przez stożek Durnej (979 m n.p.m.) na najwyższy w całym paśmie Łopiennik (1069 m n.p.m.). Opada on bardzo stromymi stokami na południe do doliny Solinki, która tworzy także wschodnią rubież pasma. Od szczytu Łopiennika odchodzi na wschód boczne ramię z ładnymi szczytami Boroła, Łopieninki (953 m n.p.m.) i jasiennika (854 m n.p.m.), a potem łącz się z pasmem Wysokiego Działu, przez stosunkowo wysoką przełęcz (734 m n.p.m.). Na wschód od głównego grzbietu położone są obniżenia dawnych wsi – Radziejowej, Tyskowej i wciśniętej między góry Łopienki. Od głównego grzbietu w rejonie Durnej odchodzi na wschód boczne ramię, które przez przełęcz Hyrcza (697 m n.p.m.) łączy się z odosobnionym masywem Korbani (894 m n.p.m.), który swoimi ramionami sięga Jeziora
Solińskiego.

Na wschód od pasma Łopiennika, pomiędzy głębokimi dolinami Solinki i Wetliny, rozciąga się niewielkie wysokościowo i powierzchniowo pasmo Falowej i Kiczery. Tworzy go mocno rozgałęziony grzbiet łączący szczyty Falowej (968 m n.p.m.), Czereniny (najwyższe wzniesienie całego pasemka – 981 m n.p.m.) i Kiczery (930 m n.p.m.). Na północ od niego odchodzi grzbiet rozwidlający się na ramiona Bukowinki (739 m n.p.m.) i Pereszliby (767 m n.p.m.). Na południu natomiast wznosi się odosobniona nieco kulminacja Krzemienej (933 m n.p.m.). Od południa pasemko to ograniczone jest doliną potoku Dołżyckiego i szerokim obniżeniem przełęczy Przysłup (681 m n.p.m.). Za doliną Wetliny ciągnie się długie, mocno rozczłonkowane pasmo połonin z najwyższymi i najładniejszymi szczytami polskiej części Bieszczadów. Głębokie doliny dzielą je na trzy osobne masywy: Połoninę Wetlińską, Połoninę Caryńską i gniazdo Tarnicy i Połoniny Bukowskiej ciągnące się aż do Przełęczy Użockiej. Od południa całe pasmo ograniczone jest
szerokim obniżeniem, w którym leżą wsie Smerek, Wetlina, dawna wieś Berehy Górne, Ustrzyki Górne i Wołosate. Natomiast na północy opada ono do doliny Sanu.

Bieszczady - Połonina Wetlińska
Najbardziej na zachodzie położony jest masyw Połoniny Wetlińskiej. Jego charakterystycznym akcentem krajobrazowym jest główny grzbiet zaczynający się na zachodzie potężnym Smrekiem (1222 m n.p.m.) i ciągnący się w kierunku południowo-wschodnim przez najwyższą kulminację Rohu (1255 m n.p.m.), a zakończony wierzchołkiem, na którym położone jest schronisko (1228 m n.p.m.). Na południe grzbiet ten opada bardzo stromo do obniżenia Wetliny, wysyłając tylko jedno, bardzo krótkie, ale przepiękne krajobrazowo ramię Hnatowego Berda (1187 m n.p.m.). Natomiast ku północy wysyła liczne odnogi zmierzające ku dolinie Sanu, co nadaje całemu masywowi charakterystyczny plan grzebienia. Najdłuższe jest ramię zachodnie biegnące na północ od Smereka przez Siwarnię (924 m n.p.m.), Bukowinę (921 m n.p.m.) oraz daleko ku północy wysunięte szczyty Połomy (776 m n.p.m.) i Tołstoj (749 m n.p.m.).

Położone bardziej na wschód boczne grzbiety są zdecydowanie krótsze – wyróżniają się tu szczyty Stołów (968 m n.p.m.) położone za doliną Tworylczyka, a dalej Magurka (911 m n.p.m.) za doliną Hulskiego, Jawornik (885 m n.p.m.) w widłach Hulskiego i Hylatego, a najbardziej na wschodzie grzbiet Jawornika (1047 m n.p.m.) i Dwernika Kamienia (1004 m n.p.m.). Głęboka, przełomowa dolina potoku Prowcza (niżej nosi on nazwę Nasiczniańskiego, a w końcu Dwernika) oddziela masyw Połoniny Wetlińskiej od wyższego odeń masywu Połoniny Caryńskiej. Jest on znacznie mniejszy powierzchniowo od swojej imienniczki – tworzą go trzy równoległe do siebie grzbiety, coraz wyższe podążając na południe.

Najbardziej na północy wznosi się całkowicie zalesiony masyw Kosowca (955 m n.p.m.), dalej na południu wznosi się Magura Stuposiańska (1016 m n.p.m.), głęboka przełęcz Przysłup Caryński (785 m n.p.m.) oddziela ją od najbardziej na południe położonego i najwyższego grzbietu Połoniny Waryńskiej (1297 m n.p.m.), opadającej na południe na głęboką Przełęcz Wyżniańską (855 m n.p.m.). Duże różnice wysokości na stosunkowo małej przestrzeni powodują, że jest to bodajże najbardziej majestatyczna z połonin bieszczadzkich.

Bieszczady - Masyw Tarnicy
Najbardziej na południowy–wschód wysunięty jest masyw Tarnicy o bardzo skomplikowanej topografii. Jego główny grzbiet rozpoczyna się od niewielkiej kulminacji Kopy (886 m n.p.m.) położonej nad doliną Wołosatego, dalej wznosi się na dwuwierzchołkowe Widełki (1016 m n.p.m.), po czym wyrasta ponad granicę lasu i wznosi się długą połoniną Bukowego Berda (1313 m n.p.m.). Grzbiet wykręca tu na południe i kulminuje skalistą grzędą Krzemienia (1335 m n.p.m.). Dalej przez piękne krajobrazowo szczyty Halicza (1333 m n.p.m.) i Rozsypańca (1280 m n.p.m.) opada na Przełęcz Bukowską (1107 m n.p.m.), a dalej ciągnie się ku charakterystycznej „pagodzie” Kińczyka Bukowskiego (1251 m n.p.m.). Dalej skręca na południe na szczyt Opołonek (1028 m n.p.m.), który jest najbardziej na południe wysuniętym punktem Polski, po czym skręca na wschód i przez niewysoki Piniaszkowy (960 m n.p.m.), pod którym swoje źródła ma San, opada na Przełęcz Użocką (853 m n.p.m.). Na południe od Krzemienia, za szeroką przełęczą (1160 m n.p.m.) wznosi
się najwyższy szczyt polskiej części Bieszczadów – Tarnica (1346 m n.p.m.), od której na zachód odchodzi długi grzbiet Szerokiego Wierchu (1315 m n.p.m.) opadający nad Ustrzyki Górne. Na północ od głównego grzbietu odchodzą liczne boczne ramiona, z których najwybitniejsze jest ramię Wołowego (1248 m n.p.m.) odchodzące od szczytu Halicza oraz opadający od szczytu Bukowego Berda grzbiet Obnogi (1081 m n.p.m.), z której nad doliną Sanu wyodrębnia się niewielkie pasemko Jeleniowatego (907 m n.p.m.). Natomiast w rejonie Widełek wyodrębnia się grzbiet biegnący ku północy, zakończony bliźniaczymi kulminacjami Czereszni (816 m n.p.m.) i Czereszenki (771 m n.p.m.). Na południu, wzdłuż granicy, pomiędzy Przełęczą Łupkowską (640 m n.p.m.) a przełęczą Beskid (785 m n.p.m.) nad Wołosatym ciągnie się pasmo graniczne. Szerokie przełęcze dzielą go na kilka części.

Najbardziej na zachodzie zaczyna się on zalesionym szczytem Szczołb (764 m n.p.m.), a dalej ciągnie wyrównanym biegiem przez Koszarkę (794 m n.p.m.), Głęboki Wierch (890 m n.p.m.) i najwyższy w tej części Wysoki Groń (905 m n.p.m.), po czym przez dwuwierzchołkowy Wierch nad Łazem (857 m n.p.m.) i Rydoszową (880 m n.p.m.) opada na szerokie obniżenie nad Balnicą. Tutaj ginie na zboczach Matragony, po czym znów pojawia się na południe od Solinki i przez szczyt Czerenina (928 m n.p.m.) wznosi się na Stryb (1011 m n.p.m.), a dalej przez Rypi Wierch (1003 m n.p.m.) opada na wyraźną Przełęcz nad Roztokami (801 m n.p.m.).

Równolegle do tego odcinka grzbietu granicznego wznosi się kilka wybitnych szczytów, pooddzielanych głębokimi dolinami potoków. Ich wysokości rosną w kierunku wschodnim – są to kolejno Szczyciska (748 m n.p.m.), Kopa (848 m n.p.m.), wyniosła Matragona (990 m n.p.m.), a najbardziej na wschód potężny masyw Hyrlatej (1103 m n.p.m.) i Rosochy (1084 m n.p.m.) opadający do głębokiej doliny Roztoczki. Od Przełęczy nad Roztokami grzbiet graniczny wznosi się na Okrąglik (1100 m n.p.m.) od którego na północ odchodzi wybitny grzbiet Jasła (1153 m n.p.m.) i Małego Jasła (1097 m n.p.m.), opadający nad Cisną oraz wybiegający ku Smrekowi grzbiet Fereczatej (1102 m n.p.m.). Dalej grzbiet wznosi się coraz bardziej przez kolejne kulminacje: Płaszę (1162 m n.p.m.), Dziurkowiec (1188 m n.p.m.), aż na trójwierzchołkową Rabią Skałę (1199 m n.p.m.). Od niej na północ wybiega wybitne ramię Paportnej (1198 m n.p.m.), zakończone poprzecznym wałem Jawornika (1021 m n.p.m.) dominującego od południa nad Wetliną. Teraz grzbiet
nieznacznie opada i przez Czoło (1159 m n.p.m.) schodzi na szerokie siodło Przełęczy pod Czerteżem (906 m n.p.m.), a potem znowu wspina się przez coraz wyższe wierzchołki Hrubka (1186 m n.p.m.), Kamiennej (1201 m n.p.m.) i Kremenarosa (1221 m n.p.m.), aż na najwyższy w całym grzbiecie granicznym, pokryty połoninami szczyt Wielkiej Rawki (1307 m n.p.m.). Wybiega od niej ku północy wybitne ramię Małej Rawki (1267 m n.p.m.) i Działu (1146 m n.p.m.) opadającego nad Wetlinę.

Grzbiet graniczny obniża się teraz znacznie przez szczyty Wielkiej Semenowej (1091 m n.p.m.) i Kańczowej (1115 m n.p.m.), i doprowadza na szerokie siodło przełęczy Beskid nad Wołosatem. Na północ od doliny Sanu granicząc z pasmem połonin ciągnie się długi, monotonny wał Otrytu, stopniowo podnoszący się w kierunku wschodnim. Posiada on kilkanaście pomniejszych kulminacji, najważniejsze to Szczot (753 m n.p.m.) nad Rajskiem, Hulskie (846 m n.p.m.) w środkowej części oraz Trohaniec (939 m n.p.m.) – najwyższy szczyt całego pasma, kulminujący nad Smolnikiem.

Przedgórze Bieszczadzkie
Obszar Przedgórza Bieszczadzkiego to teren, w którym dominują dużo niższe wzniesienia, tworzące często mocno rozgałęzione masywy, rozdzielające równolegle do siebie biegnące doliny. Posiadają one liczne, z kilkoma wyjątkami mało wybitne kulminacje, najczęściej gęsto zalesione.

Z punktu widzenia turystyki pieszej pewne znaczenie i atrakcyjność posiada kilka szczytów. Pomiędzy doliną Osławy i Kalniczki biegnie długie pasmo z ciekawymi, widokowymi szczytami Suliły (759 m n.p.m.) i Pogarów (641 m n.p.m.). Sąsiadujący z nim długi grzbiet rozdzielający Kalniczkę od Hoczewki ciągnie się od ładnego wierzchołka Gabrów Wierchu (742 m n.p.m.), a kończy się nad Leskiem nieco wybitniejszą kulminacją Gruszki (583 m n.p.m.). Z kolei na wschód od Hoczewki na uwagę zasługują: rozłożysta Markowska (748 m n.p.m.), piętrząca się nad samym lustrem Jeziora Myczkowskiego góra Berdo (577 m n.p.m.) i pobliskie Grodzisko (556 m n.p.m.).

Ładny jest też leżący na południe od Leska masyw Czulni (576 m n.p.m.), opływany z trzech stron przez San. Na wschód od doliny Sanu na uwagę zasługuje masyw góry Jawor (741 m n.p.m.), dominujący od północy nad Jeziorem Solińskim oraz oddzielone od niego głęboką doliną Daszówki szczyty Stożka (686 m n.p.m.) i Łabiska (615 m n.p.m.). Na północ od Otrytu ciągnie się, za szerokim obniżeniem potoku Głuchy, krótkie, ale wyraziste pasemko Ostrego (808 m n.p.m.). Dalej na północ od niego grzbiety nabierają regularnych, prostolinijnych kształtów – na przestrzeni ponad 30 km ciągnie się tu zalesiony w większości wał Żukowa z kulminacją Holicy (767 m n.p.m.), a za obniżeniem Przełęczy nad Żłobkiem wznosi się dziki, zalesiony masyw Jaworników (908 m n.p.m.). Cały teren Przedgórza Bieszczadzkiego jest bardzo słabo przystosowany do ruchu turystycznego, a poza tym, w porównaniu z wyższymi szczytami na południu stosunkowo mało atrakcyjny, dlatego też turyści rzadko tu zaglądają.