Sudety. Pasma Górskie. Co warto wiedzieć
Sudety położone są w południowo-zachodniej części Polski – zamykają od południa rozległą Nizinę Śląską. Jednak z geograficznego punktu widzenia stanowią północne ograniczenie Masywu Czeskiego i są traktowane jako jego część. To pasma górskie godne polecenia na wspinaczki.
Są to góry uformowane ze starych skał, sfałdowanych jeszcze w orogenezie hercyńskiej, a później jedynie pociętych uskokami i podnoszonych (lub obniżanych) w sztywnych blokach. Razem z górami o podobnym charakterze, do których należą Masyw Centralny, Harz, Wogezy, Schwarzwald, Rudawy czy Szumawa stanowią część rozległego terenu wyżynno-górskiego nazywanego Średniogórzem. Geografowie toczą spory co do zasięgu i granic całego Pasma Sudeckiego. W ostatnich latach najczęściej przyjmuje się, że Sudety rozciągają się pomiędzy doliną Łaby (tzw. Pogórze Łużyckie) na zachodzie a Bramą Morawską na wschodzie. Szeroki krąg naukowców i turystów za zachodnią granicę Sudetów przyjmuje obniżenie Bramy Łużyckiej, której dnem przepływa Nysa Łużycka. W tak zarysowanych granicach masyw sudecki ma ponad 250 km długości, w najszerszym miejscu osiąga około 50 km szerokości.
Ze względu na ukształtowanie powierzchni, a także budowę geologiczną, która wywarła decydujący wpływ na obecne środowisko tych gór, Sudety zazwyczaj dzieli się na trzy części – Sudety Zachodnie, Sudety Środkowe i Sudety Wschodnie.
Sudety Zachodnie ciągną się od Bramy Łużyckiej (240 m n.p.m.) i doliny Nysy Łużyckiej na zachodzie, po Bramę Lubawska (516 m n.p.m.), dolinę górnego Bobru i dolinę Nysy Szalonej na wschodzie. W ich skład wchodzą następujące regiony geograficzne: Góry Izerskie wraz z Pogórzem Izerskim, Karkonosze, Kotlina Jeleniogórska, Góry Kaczawskie wraz z Pogórzem Kaczawskim oraz Rudawy Janowickie.
Sudety Środkowe są najbardziej rozczłonkowaną, a zarazem najniższą częścią całych Sudetów. Pasma górskie przeplatają się tu z szerokimi kotlinami i obniżeniami o skomplikowanym układzie topograficznym. Na zachodzie ogranicza je Brama Lubawska, górny Bóbr i Nysa Szalona, natomiast na wschodzie sięgają po dolinę Nysy Kłodzkiej i Przełęcz Międzyleską (534 m n.p.m.). Można tu wyróżnić następujące mniejsze regiony – Kotlinę Kamiennogórska, Góry Kamienne, Góry Wałbrzyskie, Góry Sowie, Wzgórza Włodzickie, Góry Bardzkie, Góry Stołowe, Góry Orlickie, Góry Bystrzyckie, Kotlinę Kłodzką i Rów Górnej Nysy.
Na wschód od doliny Nysy Łużyckiej i Gór Bardzkich rozciągają się Sudety Wschodnie – najbardziej zwarta część bloku sudeckiego. W Polsce leży tylko niewielka, zachodnia część tego regionu, w skład którego wchodzi Masyw Śnieżnika, Góry Bialskie, Góry Złote i fragmentarycznie Góry Opawskie. Natomiast po czeskiej stronie rozciąga się wysoki masyw Wysokiego i Niskiego Jesionika (Jeseníky).
Najbardziej na zachodzie położone jest pasmo Gór Izerskich, które w poprzek, z południa na północ przecina granica polsko-czeska – większa powierzchniowo część gór znajduje się po czeskiej stronie. Na północy góry te opadają stromym wyraźnym progiem ku Pogórzu Izerskiemu, natomiast na południowym wschodzie i na południu ograniczają je dolina Kamiennej i Przełęcz Szklarska (886 m n.p.m.), które oddzielają Góry Izerskie od masywu Karkonoszy. Wyróżnić tu można dwa wyraźne grzbiety, położone mniej więcej równolegle do siebie.
Główną oś topograficzną pasma tworzy Grzbiet Wysoki – zaczyna się on nad Piechowicami, po czym wznosi dość stromo na Wysoki Kamień (1058 m n.p.m.), od którego wyrównana wierzchowina podąża niemalże dokładnie na zachód przez szczyty Zwaliska (1047 m n.p.m.), Izerskie Garby (1086 m n.p.m. – w ich pobliżu grzbiet rozcięty jest głębokim wąwozem kopalni kwarcu „Stanisław”), po czym kulminuje w Wysokiej Kopie (1126 m n.p.m.), która jest najwyższym szczytem całych Gór Izerskich. Stąd grzbiet opada na szerokie siodło Mokrej Przełęczy (940 m n.p.m.), po czym przez Polanę Izerską wznosi się na Stóg Izerski (1107 m n.p.m.) i drugi co do wysokości w całym paśmie szczyt Smreka (1124 m n.p.m. – główny wierzchołek leży już po czeskiej stronie).
Na północ od Grzbietu Wysokiego ciągnie się niższy i krótszy Grzbiet Kamienicki – oba łączą się poprzez szerokie siodło Rozdroża Izerskiego (770 m n.p.m.). W grzbiecie tym, który zaczyna się nad Świeradowem Sępią Górą (828 m n.p.m.), najwyższa jest położona centralnie Kamienica (973 m n.p.m.), od której na wschód odchodzą ładne ramiona Jastrzębca (792 m n.p.m.) i Ciemniaka (699 m n.p.m.) opadające stromo do Kotliny Jeleniogórskiej. Wysoka Kopa wypuszcza na południe mało wyrazisty grzbiet zakończony Krogulcem (1001 m n.p.m.) i Kozim Grzbietem (945 m n.p.m.), który ogranicza od wschodu dolinę Izery należącą do zlewiska Morza Północnego. Krajobraz tej doliny odbiega mocno od pozostałych rejonów Gór Izerskich – dno doliny jest szerokie, różnice wysokości niewielkie, a wzdłuż meandrującej leniwie rzeki rozciągają się ogromne połacie torfowisk.