Termy Dioklecjana i inne atrakcje w Rzymie

Ulice i place Rzymu, zalane złocistym blaskiem słońca, widziały jak zmieniają się losy świata. Dziś przyciągają turystów z całego świata, szepcąc o potędze i chwale, o pięknie zaklętym w budynkach i obrazach, o fascynacji i magii, które każą wracać do Miasta Siedmiu Wzgórz...

Pierwsze ślady osadnictwa plemion latyńskich na terenie dzisiejszego Lacjum sięgają epoki żelaza. Latynowie nie byli jednak jedynym ludem zamieszkującym te okolice, sąsiadowali z nimi między innymi Etruskowie. Początkowo Latynowie kontrolowali jedynie niewielki obszar dzisiejszego Lacjum, rozciągający się na prawym brzegu dolnego biegu Tybru, aż do Wzgórz Albańskich i wybrzeży Morza Tyrreńskiego. Pierwsza osada wzniesiona została na wzgórzu Palatyn około X w. p.n.e., bez wątpienia najlepiej położonym pod względem strategicznym: było ono nie tylko łatwe do obrony, ale także położone nad dużą rzeką, Tybrem. Później okazało się, że był to również dobry wybór z ekonomicznego punktu widzenia, tędy bowiem przebiegały ważne szlaki handlowe. W niedługim czasie, jeszcze w okresie dominacji etruskiej pierwotna osada rozrosła się i objęła także sąsiadujące z Palatynem wzgórza: Eskwilin i Kwirynał. Rzym powstał więc z połączenia osad znajdujących się na wzgórzach nad Tybrem, stało się to najprawdopodobniej w VIII w.
p.n.e.

Tradycyjnie jako rok założenia miasta przyjmuje się datę podaną przez rzymskiego historyka Warrona w jego De lingua latina, czyli 753 r. p.n.e. Sama nazwa Roma jest również pochodzenia etruskiego, podobnie jak imię legendarnego założyciela miasta, Romulusa. Według tradycji to właśnie Romulus był pierwszym z siedmiu królów Rzymu, a także twórcą większości jego instytucji publicznych, w tym Senatu. Drugim królem Rzymu był Numa Pompliusz, któremu miasto zawdzięcza swoje podstawowe instytucje religijne, m.in. kult westalek, tytuł najwyższego kapłana (pontifex maximus) czy choćby podział roku na dwanaście miesięcy. Kolejny król, Tuliusz Hostiliusz, wsławił się przede wszystkim pokonaniem Sabinów i zniszczeniem miasta Alba Longa, był więc tym, który rozpoczął ekspansję terytorialną Rzymu. Czwarty legendarny król Rzymu Ankus Marcjusz zbudował most na Tybrze i założył port w Ostii.

Kolejnym królem był Tarkwiniusz Stary, za panowania którego Rzymianie ostatecznie pokonali Sabinów i podbili Lacjum; za jego czasów wzniesiono m.in. cyrk, a także wybudowano wielki kanał, tzw. cloaca maxima. Kolejnym władcą miasta był Serwiusz Tuliusz; wprowadził on podział ludności na pięć klas w zależności od cenzusu majątkowego oraz wzniósł pierwszy krąg murów otaczający Rzym. P

o nim panował Tarkwiniusz Pyszny, który doszedł do władzy zamordowawszy poprzedniego króla, swego teścia. Jego okrutne rządy budziły powszechne niezadowolenie i kiedy jego syn dopuścił się gwałtu na żonie rzymskiego patrycjusza Tarkwiniusza Kollatinusa Lukrecji, wybuchło powstanie i król został wygnany z miasta. Miało to miejsce w 509 r. p.n.e.; od tego czasu Rzym stał się republiką rządzoną przez dwóch konsulów.

W V w. p.n.e. Rzym sprzymierzył się z innymi miastami latyńskimi przeciwko Sabinom, stając się stopniowo najmocniejszą, dominującą siłą w Lacjum. W 387 r. na Rzym napadli Galowie, ale wkrótce to właśnie Rzym zaczął długą serię podbojów: najpierw zagarnął Etrurię, potem terytoria Galów na północ od niej; na południu odepchnął inne plemiona latyńskie i Samnitów. W początkach III w. p.n.e. ponad połowa Półwyspu Apenińskiego znajdowała się już pod władzą Rzymu. Po podboju Italii rozpoczęła się rzymska ekspansja na Półwyspie Iberyjskim i w Afryce. Przełomowym momentem było (głównie w sensie symbolicznym) zniszczenie, a raczej zrównanie z ziemią w 146 r. p.n.e. Kartaginy, z którą Republika Rzymska toczyła wojny już od ponad wieku. Niedługo po tym został również podbity Korynt, co przyczyniło się nie tylko do zdobycia przez Rzymian Grecji, ale również do uzyskania pozycji dominującej w całym basenie Morza Śródziemnego, traktowanego później już jako mare nostrum, czyli rzymskie morze wewnętrzne. W ten sposób
powstało ogromne państwo, ciągnące się od Półwyspu Iberyjskiego, aż po wybrzeża Azji Mniejszej.

Dotychczasowe instytucje państwowe okazały się zupełnie nieprzystające do nowej, zmienionej rzeczywistości. Pierwszą zasadniczą zmianą było podzielenie państwa na prowincje. Jednak już wkrótce okazało się, że dalsze, bardziej radykalne zmiany w funkcjonowaniu republiki są nieuniknione. Zmieniło się już bowiem nie tylko rzymskie społeczeństwo, głównie poprzez wzbogacenie się i umocnienie pozycji patrycjuszy oraz masowy napływ niewolników z sukcesywnie podbijanych ziem, ale także kultura, przejmująca z czasem coraz więcej elementów od podbitych Greków. Rzymianie uczyli się więc od swoich poddanych filozofii, retoryki i literatury, adaptując je jednocześnie do swoich potrzeb. Mimo iż ekspansja terytorialna trwała nadal (w I stuleciu p.n.e. Juliusz Cezar zdobył Galię i Brytanię, a Rzymianie dotarli aż do Syrii i Armenii). Republika Rzymska przeżywała jednak poważny kryzys instytucjonalny, którego ostatecznym rozwiązaniem okazało się dopiero ustanowienie pryncypatu.

W I w. p.n.e. coraz częściej korzystano z instytucji dyktatury, niegdyś stosowanej jedynie w okresach poważnego zagrożenia, w celu przyspieszenia i usprawnienia decyzji. Początkowo dyktator mianowany był jedynie na sześć miesięcy, jednak w 82 r. p.n.e. Sulla został dyktatorem na czas nieograniczony, podobnie stało się w przypadku Juliusza Cezara w 49 r. p.n.e. Jednak wprowadzanie jedynowładztwa, zapoczątkowane przez Cezara, miało zostać doprowadzone do końca przez jego następcę Oktawiana Augusta przy pomocy zupełnie innych instytucji. Początkowo był to tzw. triumvirat, układ zawarty z Antoniuszem i Lepidusem mający na celu przejęcie władzy nad państwem (gwoli ścisłości był to drugi triumwirat w historii Rzymu, pierwszy tworzyli Cezar, Pompejusz i Krassus). Później, po rozpadzie triumwiratu i pokonaniu Antoniusza pod Akcjum, Oktawian przyjął tytuł pierwszego senatora Republiki, princeps Senatus, od którego pochodzi nazwa nowej formy rządów w Rzymie: pryncypat.

Początkowo zachowane zostały wszystkie instytucje i urzędy republikańskie, oficjalnie bowiem państwo nadal pozostało Republiką, princeps zgromadził jednak w swym ręku kluczowe urzędy, które umożliwiały sprawowanie całkowitej władzy.

Za czasów Oktawiana Augusta granice państwa poważnie się rozszerzyły, przesuwając się nad Ren i Dunaj w Europie, Eufrat w Azji i pustynie w Afryce. Podboje kontynuowali również jego następcy z dynastii julijsko-klaudyjskiej oraz Flawiuszów. Największy obszar Cesarstwo Rzymskie osiągnęło za panowania imperatora Trajana, w początkach II w. n.e. Podczas panowania dynastii Antoninów panował spokój i dobrobyt, choć już wtedy pojawił się poważny problem obrony granic państwa. Wraz ze śmiercią Marka Aureliusza coraz bardziej zaczął pogłębiać się kryzys gospodarczy i polityczny, ten ostatni spowodowany coraz gorszym funkcjonowaniem instytucji pryncypatu coraz bardziej uzależnionej od wojska.

Reorganizacja cesarstwa dokonała się dopiero za cesarza Dioklecjana (284–305), który stworzył tzw. dominat: monarchię absolutną wzorowaną na orientalnych despocjach. Ponadto dokonał on podziału Cesarstwa na część wschodnią i zachodnią: sam władał częścią wschodnią, zachodnią natomiast oddał ustanowionemu współrządcy Maksymianowi. Obaj przyjęli tytuł „Augusta” i mieli rządzić przy pomocy i współpracy dwóch cezarów (to nazwa urzędu). Wprowadzona przez Dioklecjana tetrarchia prowadziła jednak do stopniowego podziału cesarstwa. Ostatecznie nastąpił on po śmierci Teodozjusza w 395 r. W V w. na Rzym najechali najpierw Wizygoci Alaryka (410), a następnie Wandalowie Genzeryka (455). W 476 r. ostatni cesarz Imperium Zachodniorzymskiego, składającego się w tym czasie właściwie już tylko z Italii, Romulus Augustulus został zrzucony z tronu przez zbuntowane legiony, dowodzone przez Odoakra, którego obrano władcą powstałego na gruzach cesarstwa, królestwa germańskiego.

Królestwo Odoakra, a następnie ostrogockie królestwo Teodoryka rządzone było jednak z Rawenny, nie z Rzymu, którym zaczął ponownie zarządzać Senat. Działo się tak do 536 r., kiedy to cesarz wschodniorzymski Justynian zajął Rzym. Rozpoczęła się w ten sposób wojna pomiędzy Bizancjum a Ostrogotami, w wyniku której Rzym ostateczne przypadł Cesarstwu Wschodniorzymskiemu. Formalnie władzę w mieście nadal sprawował Senat, ale kontrolę nad nim miał przebywający w Rawennie prefekt i inni urzędnicy bizantyjscy. Coraz większą władzę i autorytet zdobywał jednak biskup Rzymu, tak że w ciągu kolejnych dziesięcioleci papież stał się jedną z najważniejszych postaci, a Kościół przejął wiele dóbr dotychczas pozostających w rękach arystokracji senatorskiej czy urzędników bizantyjskich.

Koniec VI w. był naznaczony klęskami, najpierw była to powódź, potem zaraza, a nadto wyniszczające i zubażające coraz bardziej ludność wojny z Gotami. W 598 r. udało się wreszcie papieżowi Grzegorzowi I zawrzeć z nimi pokój, ale musiał on jeszcze zapobiec szerzącemu się głodowi, utworzył więc diakonie zajmujące się rozdawnictwem żywności. Rzym formalnie nadal pozostawał zależny od Cesarstwa Wschodniorzymskiego, a zwłaszcza od żywności pochodzącej z posiadłości bizantyjskich na Sycylii, ale w ciągu VII i VIII w., głównie z powodu doktrynalnych różnic religijnych, zaczął się niego coraz bardziej oddalać. Wreszcie w VIII w. Rzym został właściwie wyłączony z Bizancjum, co sprawiło, że papież Stefan III musiał szukać pomocy przeciwko zagrażającym miastu Longobardom u króla Franków Pepina Krótkiego, który też doprowadził w 756 r. do utworzenia Państwa Kościelnego. W IX w. papież Leon IV nakazał otoczyć Rzym murami obronnymi.

Papieże mieli więc coraz rozleglejszą władzę i dążyli nieraz do narzucenia swojej dominacji także władcom świeckim, królom czy cesarzowi. Działo się tak zwłaszcza od pontyfikatu Grzegorza VII, kiedy to rozpoczął się między papieżem i cesarzem Henrykiem IV spór o to, komu przysługuje prawo mianowania biskupów, czyli tzw. spór o inwestyturę. Nawet zawarty w 1122 r. konkordat wormacki przyjmujący rozwiązanie kompromisowe nie zakończył ostatecznie tego konfliktu. Papieże stawali się nie tylko głową Kościoła katolickiego, ale w coraz większym stopniu także świeckimi władcami, o coraz większym autorytecie i władzy w skali ogólnoeuropejskiej. Działo się tak do XIV w., kiedy to większość państw Europy, w tym liczne bogate państewka włoskie były w stanie prowadzić własną, niezależną od papiestwa politykę. Rola Rzymu zmniejszyła się w tym czasie znacznie, zwłaszcza od kiedy siedziba papiestwa została przeniesiona do Awinionu (tzw. niewola babilońska papieży), co wiązało się także z podporządkowaniem go w dużej mierze
Francji.

Przywrócenie w Rzymie władzy papieskiej zbiegło się właściwie z początkami renesansu w sztuce. Pod tym względem papieże wykazali się niesłychaną wprost przytomnością i sprawnością, sprowadzając do Rzymu największych artystów tamtego okresu, tak że Wieczne Miasto mogło w niedługim czasie konkurować w dziedzinie architektury i sztuki z niekwestionowaną stolicą renesansu, medycejską Florencją. Prawdziwy okres rozkwitu Rzymu związany jest jednak z ruchem kontrreformacji. Był on przecież w dużej mierze dziełem papiestwa, które zaadaptowało do swoich potrzeb postawy propagowane przez takie postaci jak Teresa z Avila czy Ignacy Loyola. Sobór trydencki (1545–63) wprowadził więc reformy Kościoła i pozwolił mu stawić czoło szerzącemu się od 1517 r. w Europie protestantyzmowi. Z postanowieniami soboru, a raczej z całym ruchem kontrreformacyjnym wiązały się jednak także pewne wyznaczniki w architekturze i sztuce sakralnej, które najpełniej realizowane były właśnie w Rzymie. To przecież tutaj powstał kościół uważany za
pierwszy przykład baroku na świecie i model dla wszystkich innych budowli sakralnych tego okresu: Il Gesu.

Szerzące się pod koniec XVIII i w XIX w. ruchy rewolucyjne nie ominęły też Wiecznego Miasta. Już w 1798 r. pod wpływem i na wzór rewolucji francuskiej, została stworzona, na bardzo krótki zresztą okres, Republika Rzymska. Nie przetrwała ona długo, ale późniejsza okupacja Rzymu przez wojska napoleońskie spowodowała szerzenie się w mieście nastrojów liberalnych i rewolucjonistycznych. Nie ucichły one całkiem nawet w okresie restauracji po Kongresie Wiedeńskiem (1815). Postawa ludności rzymskiej doprowadziła do przyjęcia przez papieża Piusa IX nieco bardziej postępowej postawy i w efekcie nadania Państwu Kościelnemu konstytucji (1848). Pod wpływem burzliwych wydarzeń Wiosny Ludów, utworzona została na krótko także w Rzymie Republika, dzięki zaangażowaniu w walkę zwłaszcza Giuseppe Mazziniego. Krótkie istnienie rewolucyjnego tworu zakończone zostało jednak wkroczeniem do miasta przybyłych z pomocą papieżowi wojsk francuskich. Podczas gdy większość ziem włoskich została już zjednoczona (1860), Rzym pozostawał
wciąż jeszcze w rękach papiestwa, mimo prób odbicia go podejmowanych przez Giuseppe Garibaldiego w 1862 i 1867 r. Dopiero przegrana Francji w wojnie z Prusami i jej osłabienie pozwoliło Włochom wkroczyć do Rzymu w 1870 r. Odtąd stał się on stolicą Królestwa Włoch.

Rzym jako stolica zaczął się szybko rozwijać. Szczególnym okresem w historii miasta są rządy faszystowskiego reżimu Benita Mussoliniego. Podjęto wtedy liczne i efektywne wykopaliska archeologiczne, rozpoczęto też budowę dzielnicy EUR, gdzie miała odbyć się wystawa światowa w 1942 r. Z tego okresu pochodzą też nowe szerokie aleje, których budowa wiązała się jednak z nieodwracalnymi szkodami dla miasta, zwłaszcza zaś ze zniszczeniem pięknych średniowiecznych dzielnic. Rządy faszystowskie doprowadziły w konsekwencji do przystąpienia Włoch do II wojny światowej po stronie hitlerowskich Niemiec. Mimo działalności ruchu oporu, Rzym został wyzwolony dopiero w czerwcu 1944 r. przez aliantów. Po wojnie, mimo zmiany ustroju (Włosi opowiedzieli się w referendum przeciwko skompromitowanej ustępstwami na rzecz faszyzmu monarchii) Rzym pozostał nadal stolicą państwa i jednym z najważniejszych ośrodków przemysłowych i handlowych, a także, co zrozumiałe, kulturalnych.

Sercem Rzymu jest obszar położony pomiędzy budynkiem zwanym Altare della Patria (Ołtarz Ojczyzny określany też jako Monumento a Vittorio Emmanuele II), a pałacem Montecitorio, który stanowi siedzibę parlamentu włoskiego.

Wspomniany monument Wiktora Emanuela II znajduje się przy placu Weneckim obok zabytków z różnych epok, pałacu i balkonu „duce”. Plac został ustanowiony w XV w. i był pierwszym renesansowym placem w Rzymie. Jego nazwa pochodzi od XV-wiecznego Palazzo Venezia, który był jednym z pierwszych budynków renesansowych w Rzymie, a wykonany został wg projektu L.B. Albertiego. To w nim mieściła się siedziba „duce” i serce faszystowskich Włoch.

Z kolei pałac Montecitorio (XVII-wieczny pałac ze schodami w stylu liberty) znajduje się przy placu o tej samej nazwie. Sercem tego placu jest egipski obelisk z VI w. p.n.e. Plac Monte Citorio łączy się z piazza Colonna, który powstał na planie kwadratu z woli papieża Sykstusa VI na początku XV w. W centrum placu znajduje się kolumna Marka Aureliusza z II w. Obiegająca ją pasowo dekoracja reliefowa przedstawia dzieje wojen przeciw Markomanom, Kwadom i Sarmatom. Oryginalnie wieńczyły ją posągi cesarza i jego małżonki, które zastąpiono podczas pontyfikatu Sykstusa V statuą św. Pawła ze złoconego brązu. Jednym z czterech pałaców mieszczących się przy placu jest Palazzo Chigi – siedziba rządu włoskiego.

Najważniejszym zabytkiem opisanego obszaru jest jednak Panteon, który powstał w II wieku naszej ery, za panowania cesarza Hadriana jako świątynia pogańska poświęcona wszystkim bogom. Budynek Panteonu jest przykładem doskonałości i harmonii architektury starożytnej (zbudowany na planie koła, a wysokość budynku równa jest jego średnicy). Ponad 40-metrowa średnica kopuły jest rozwiązaniem, na którym przez wiele wieków wzorowali się nawet architekci ery nowożytnej. Jedynym źródłem światła jest otwór w dachu o średnicy 9 m.

Przed świątynią znajduje się sześciometrowy obelisk pochodzący z czasów faraona Ramzesa II. Znajdujący się naprzeciwko Panteonu dominikański trzynawowy kościół Santa Maria Sopra Minerva jest świadectwem gotyku w Rzymie. Powstał on w XIII w. (fasada jest renesansowa) na gruzach wcześniejszego budynku świątyni pogańskiej.

Nieopodal, w rokokowym Palazzo Doria Pamphili ma siedzibę Galeria Doria Pamphili. Budynek pochodzi z XV w., a obecna fasada datowana jest na połowę XVII w. Zwiedzającym udostępnione są apartamenty zwane „di Rappresentanza”. Galeria posiada bogate zbiory dzieł malarstwa włoskiego (m.in. Salomé Tycjana, Carraciego, Salvatora Rosy oraz młodzieńcze dzieła Caravaggia) i europejskiego (m.in. Velasqueza, Claude’a Lorraina) z XVI i XVII w. i rzeźb (m.in. Berniniego).

Niemal naprzeciwko Palazzo Doria wznosi się słynny kościół Il Ges?. Powstał on na przełomie renesansu i baroku (1594) jako siedziba jezuitów. Był to pierwszy kościół, który odpowiadał kryteriom architektonicznym ustalonym na soborze w Trydencie. Nieco dalej na wschód, przy via della Pilotta 17, w Palazzo Colonna mieści się Galleria Colonna. Zobaczyć tam można wiele ważnych dzieł (m.in. Guercina, Rubensa, Tintoretta, Ghirlandaia, Palmy Starszego, Veronese, Carracciego) rozmieszczonych w trzech salonach. Wizyta w apartamencie księżniczki Izabeli możliwa jest jedynie dla grup powyżej 10 osób.

Znajdujący się na zachód od kościoła Il Gesu plac – largo di Torre Argentina – wziął swą nazwę od wieży wzniesionej na początku XVI w. przez jednego z biskupów. Na początku XX w. wykonano tu serię wykopalisk, które ujawniły całą grupę świątyń rzymskich. Na zachód od Panteonu znajdziemy jeden z barokowych klejnotów Rzymu: plac Navona. Jego kształt odzwierciedla rysunek stadionu z końca I w., na ruinach którego został zbudowany. Największa fontanna placu: Fontanna Czterech Rzek jest dziełem Berniniego (dwie pozostałe to fontanny Neptuna i Maura). Monumentalna fontanna rzek Nilu, Gangesu, Dunaju i La Platy została zbudowana w 1651 r. Jej zwieńczaniem jest obelisk egipski umieszczony przez Berniniego na grzbiecie słonia. Przy piazza Navona znajdują się kościoły: Nostra Signora del Sacro Cuore (XV w.), San Luigi dei Francesi (z płótnami Caravaggia) i San Agnese in Agone Borrominiego.

Bazylika Sant’Agnese powstała na miejscu pochówku świętej męczennicy (św. Agnieszki) już w IV w. Wnętrze podzielone jest na trzy nawy z drewnianym kasetonowym stropem, zdobionym w początkach XVII w. W absydzie znajduje się wczesnochrześcijańska mozaika w stylu bizantyńskim przedstawiająca patronkę kościoła na złotym tle. Fresk nad łukiem absydy wykonany został przez Pietra Gagliardiego. Jeśli pójdziemy teraz na południe, trafimy na Campo dei Fiori – plac, który znalazł się w tytule jednego z wierszy Miłosza. Dziś jest to pełen życia plac targowy. Na jego środku znajduje się statua z brązu (XIX w.) upamiętniająca śmierć na stosie Giordana Bruna. Z końca XIX w. pochodzi również fontanna.

Idąc dalej na w kierunku południowym, znajdziemy przy piazza Capo di Ferro XVI-wieczny Palazzo Spada. Mieści się w nim galeria sztuki. Projekt budynku wykonał Caravaggio, a prace restauracyjne – Borromini. Ciekawostką pałacu jest perspektywiczny korytarz o długości rzeczywistej 9 m. W zbiorach pałacowej galerii znajdują się głownie dzieła XVII-wieczne takich artystów jak Guido Reni, Guercino, Tycjan, Parmigianino, Dürer, Rubens, Bruegel – obrazy i rzeźby.

Idąc w kierunku północnym, dotrzemy do piazza Augusto Imperatore, niedaleko piazza di Spagna, gdzie znajduje się Ara Pacis (Ołtarz Pokoju), którego budowę na Polu Marsowym Senat zlecił w 13 r. p.n.e. dla upamiętnienia Pax Romana, pokoju będącego następstwem ostatecznego podboju Hiszpanii i Galii przez Augusta. Biały marmurowy ołtarz umieszczony jest na podium, okala go również marmurowe ogrodzenie, z dwoma przejściami na bokach dłuższych (wschodnim i zachodnim). Od strony zachodniej znajdowały się schody, a od wschodniej rampa, którą doprowadzano zwierzęta ofiarne... Ściany ozdobione są pięknymi, niezwykle naturalistycznymi i wykonanymi z zaskakującą dbałością o szczegóły reliefami, prawdopodobnie autorstwa mistrzów greckich.

Po przeciwnej stronie piazza Augusto Imperatore wznosiło się natomiast niegdyś Mauzoleum Augusta, z którego obecnie pozostały jedynie szczątki. Oktawian kazał wznieść ten okrągły budynek o imponującej średnicy (87 m) w 28 r. p.n.e. W dolnej części był to bęben o wysokości 12 m, na którym usytuowano nasyp ziemny w formie tumulusa (kopca) obsadzony drzewami. Był to pierwszy okrągły grobowiec w Rzymie. Już w 23 r p.n.e. został tam pochowany Marcellus, zięć cesarza, prawdopodobnie otruty przez jego drugą żonę, Liwię, pragnącą uczynić następcą swego syna Tyberiusza, potem Agrypa, Oktawia, Druzus Starszy, Lucjusz i Gajusz Cezarowie, Germanik. W 14 r. n.e. zmarł sam Oktawian August i także jego prochy zostały złożone w mauzoleum, później pochowano tu również jego żonę Liwię, jej syna Tyberiusza, a także Wespazjana i Nerwę. Po obydwu stronach wejścia stały niegdyś dwa obeliski, które obecnie znajdują się na Kwirynale i Eskwilinie.

Z Mauzoleum Augusta niedaleko już do placu Hiszpańskiego (piazza di Spagna), który –wraz ze słynnymi schodami Trinit? dei Monti i kościołem pod tym samym wezwaniem – tworzy nierozłączną całość. Kościół S. Trinit? dei Monti powstał w XVI w., a w wieku XVIII połączony został z placem schodami. Plac i oryginalna fontanna w kształcie łodzi powstały na początku XVII w. i są dziełem Pietra lub Gianlorenza Berniniego. Legenda głosi, że łódź przypomina starą barkę wyrzuconą kiedyś na brzeg przez Tybr. Barokowe Schody Hiszpańskie (Trinit? dei Monti) w kształcie następujących po sobie falistych ram (każda po 12 schodów) powstały na początku wieku XVIII. Z placu Hiszpańskiego można przejść via Babuino do placu del Popolo. Jego charakterystyczne punkty to bliźniacze kościoły (Santa Maria in Montesano i Santa Maria dei Miracoli) oraz centralnie umieszczony obelisk. Od placu odchodzą trzy znane ulice Rzymu: wspomniana via Babuino – ulica antykwariatów i pobliska via Margutta – ulica malarzy; via del Corso oraz via
Ripetta. Jednym z wejść na plac jest Brama Flaminia. Owalny rysunek placu jest dziełem XIX-wiecznego architekta Giuseppe Valadiera.

Dalej na północ, przy piazzale Villa Giulia w willi wybudowanej w XVI w. na zlecenie papieża Juliusza III przez najznamienitszych architektów epoki (Michał Anioł, Vignola) mieści się obecnie Museo Nazionale di Villa Giulia. Jest to najważniejsze muzeum we Włoszech gromadzące sztukę etruską. Można tu podziwiać przedmioty pochodzące z wykopalisk prowadzonych w etruskich nekropoliach, a także znany powszechnie sarkofag z postaciami dwojga półleżących małżonków. Ponadto zbiory obejmują rzeźby, liczne narzędzia, przedmioty codziennego użytku, biżuterię, zbroje i ceramikę.

Museo di Villa Giulia to jeden z obiektów znajdujących się w największym i najpiękniejszym parku Rzymu – Villa Borghese. Park powstał w XVII w. wokół willi kardynała Borghese i pierwotnie przypominał dziki ogród afrykański (swobodnie biegał tam lew). Po śmierci kardynała (i lwa) park zmienił charakter na angielski i stał się zielonymi płucami Rzymu. Na początku XX w. park i willa zostały sprzedane państwu, które darowało je miastu Rzymowi.

Przy viale Belle Arti 131 mieści się Galeria Sztuki Współczesnej powstała pod koniec XIX w. Znajdują się tu bardzo ważne dzieła włoskiej sztuki XIX i XX w. (malarstwo i rzeźba). W ekspozycji dzieła najważniejszych kierunków włoskiej sztuki współczesnej. W tym ogromnym parku znajduje się m.in. Giardino del Lago – ogród wokół sztucznego jeziorka. Na wysepce pośrodku jeziora znajduje się imitacja świątyni greckiej poświęconej Eskulapowi z XVIII w. Innym ciekawym punktem parku jest piazza di Siena, gdzie od końca XVIII w. odbywają się gonitwy konne.

Najważniejszym miejscem w parku jest pałacyk zwany Casino Borghese mieszczący znakomitą galerię sztuki. Budynek pochodzi z początku XVII w. Kardynał Borghese sam zapoczątkował kolekcję, którą można dziś podziwiać. W zbiorach znajdują się płótna oraz rzeźby. Najsłynniejsza z tych ostatnich to Paulina Borghese Canovy (z marmuru) z początku XIX w.

Kwirynał jest najwyższym ze wzgórz Rzymu, rozciąga się stąd wspaniały widok na miasto. W starożytności znajdowała się tu najpierw świątynia Salus – Ocalenia, ufundowana w 303 r p.n.e., świątynia Serapisa wzniesiona przez Karakallę w III w. naszej ery, a następnie termy Konstantyna. Dzisiaj piazza di Quirinale zdobią posągi Kastora i Polluksa oraz obelisk z czasów Ramzesa II. Przy placu, w Palazzo del Quirinale, urzęduje prezydent Republiki Włoch.

Centralnym punktem pobliskiego placu Trevi jest fontanna o tej samej nazwie, największa z fontann rzymskich. Monument powstał w 1. poł. XVIII w. wg projektu Nicola Salviego. Cztery kolumny dzielą fontannę na trzy nisze. Największa z nich to powóz boga Oceana, zaprzęgnięty w konie. W niszach bocznych – statuy Dostatku i Zdrowia. Niezwykła uroda fontanny di Trevi sprawiła, że obiekt wiele razy znalazł się na dużym ekranie (m.in. w Słodkim życiu Felliniego). Ponoć ten, kto wrzuci do fontanny monetę, na pewno powróci do Rzymu. Znajdujące się w pobliżu (przy via Quirinale) dwa barokowe kościoły: Sant’Andrea al Quirinale i San Carlo alle Quattro Fontane są dziełami największych architektów baroku: Berniniego i Borrominiego. Sant’Andrea zbudowany jest na typowym dla baroku planie owalu, charakteryzują go piękne zdobienia w marmurze. San Carlo jest syntezą barokowej prostoty i spokoju.

Na pobliskim placu Czterech Fontann (piazza d. Quattro Fontane), zobaczyć możemy cztery fontanny umieszczone w rogach skrzyżowania w najwyższym punkcie Kwirynału.

Nieco na północ od kościoła San Carlo znajduje się plac Barberini, a na nim fontanna Trytona z połowy XVII w. (dzieło Berniniego). Na szczycie fontanny Tryton (bóg morski) „wydmuchuje” wodę z wielkiej muszli.

Przy tym placu znajduje się również Palazzo Barberini, a w nim – Galeria Sztuki Dawnej. Muzeum nie jest jednak jedynym powodem do zwiedzenia siedziby rodu Barberinich. Bryła pałacu została zaprojektowana przez Carla Madernę, a nad budową i zdobieniem budynku czuwali Bernini (fasada od strony ogrodu i kwadratowe schody) i Borromini (spiralne schody i okna na pierwszym piętrze). Do dziś pałac ten jest świetnym przykładem baroku rzymskiego. Niektóre sale pałacowe same w sobie są dziełem sztuki, jak np. Gran Salone zdobiony freskami Pietra da Crotona.

Wzgórze Eskwilin (na wschód od Kwirynału) jest pełne świadectw minionych epok, zarówno starożytnej, jaki i nowożytnej. Przy Largo di Villa Peretti znajduje się Palazzo Massimo Alle Terme, wybudowany w latach 1883–87, na miejscu willi należącej niegdyś do papieża Sykstusa V. Obecnie mieści się w nim Museo Nazionale Romano, założone w 1889 r. i gromadzące większość starożytnych pozostałości odnalezionych w Rzymie po 1870 r., a także istniejące wcześniej kolekcje. Palazzo Massimo jest tylko jedną z pięciu siedzib muzeum, pozostałe znajdują się w termach Dioklecjana (pierwotna siedziba muzeum), Palazzo Altemps, Aula Ottagona (przy Termach Dioklecjana) oraz Cripta Balbi przy via delle Botteghe Oscure.

Z kolei tłem dla placu Republiki są Termy Dioklecjana i kościół S. Maria degli Angeli, urządzony w przekształconym w świątynię przez Michała Anioła w XVI w. budynku tepidarium.

Termy Dioklecjana były zdecydowanie największymi w całym Rzymie i mogły pomieścić jednocześnie około trzech tysięcy ludzi. Wybudowane zostały przez Dioklecjana w latach 298–306. Na Eskwilinie mieszczą się też ważne świątynie: kościół Santa Maria della Vittoria (można w nim oglądać sławną Ekstazę św. Teresy Berniniego) i – położona na południe od Term Dioklecjana, nieopodal dworca Roma Termini, przy placu o tej samej nazwie – bazylika Santa Maria Maggiore. Początki świątyni sięgają V w., lecz jej obecny kształt jest rezultatem XVIII-wiecznej przebudowy.

Cennym zabytkiem jest też wczesnochrześcijański kościół San Pietro in Vincoli (pomiędzy Santa Maria Maggiore a Koloseum), gdzie wieki temu przechowywane były relikwie św. Piotra. Dzisiaj znajduje się tu jedna z najbardziej znanych rzeźb Michała Anioła – Mojżesz. Niedaleko stąd na jeden z największych placów rzymskich – plac Vittorio Emmanuele II. Powstał on na cześć pierwszego króla Włoch pod koniec XIX w. Otoczony jest pałacami z rzędem podcieni na parterze. W centrum placu położony jest ogromny ogród, gdzie niegdyś odbywały się targi. Fontanna umieszczona w ogrodzie pochodzi z III w. W jednym z rogów ogrodu można znaleźć Magiczną Bramę „chronioną” przez dwa bóstwa egipskie.

Pomiędzy Kwirynałem i Eskwilinem położone jest niezbyt wysokie wzgórze Wiminał. Tutaj mieści się kościół Santa Pudenziana – jedna z najstarszych świątyń rzymskich (zachowana w absydzie mozaika pochodzi z IV w. Połączone z tą budowlą Oratorium Marianum ozdobione jest freskami z XI w. przedstawiającymi sceny z życia różnych męczenników.

Najsławniejszym wzgórzem rzymskim jest Kapitol, a jego ukoronowaniem – zaprojektowana przez Michała Anioła piazza del Campidoglio. W starożytności znajdowało się tu centrum życia religijnego – świątynia Jowisza Najlepszego Największego, w rzeczywistości dedykowana Jowiszowi, Junonie i Minerwie, natomiast w średniowieczu – więzienie. Centrum placu stanowi pomnik konny Marka Aureliusza (kopia). Jego budową zajęli się Giacomo della Porta i Girolamo Rainaldi.

Przy piazza del Campidoglio, w dwóch stojących naprzeciwko siebie budynkach, wzniesionych również według projektów Michała Anioła, Palazzo Nuovo (1655) i Palazzo dei Conservatori (ten został przez genialnego architekta „jedynie” przebudowany), mieszczą się obecnie Muzea Kapitolińskie (Musei Capitolini).

Zbiory Palazzo Nuovo obejmują przede wszystkim kolekcję rzeźb klasycznych, z których sporą część stanowią rzymskie kopie greckich oryginałów, znajdujące się na Kapitolu już od czasów renesansu. Wśród eksponatów wyróżnić można przede wszystkim Wenus Kapitolińską, popiersia filozofów i cesarzy zebrane w Sala dei Filosofi i w Sala degli Imperatori, oryginał brązowego konnego posągu Marka Aureliusza (II w. n.e.), którego kopia stoi na piazza del Campidoglio, Czerwonego Fauna – rzymską kopię z II w. n.e. greckiej rzeźby. Drugi budynek muzeum, Palazzo dei Conservatori, połączony jest z dawnym Palazzo Caffarelli, wzniesionym w miejscu, gdzie niegdyś stała pochodząca z prawdopodobnie z ok. 509 r. p.n.e. świątynia Jowisza.

Obok Palazzo Nuovo wznosi się wczesnochrześcijański kościół Santa Maria in Aracoeli. Powstał on już w I w. n.e., a w wieku XIII został wybudowany od nowa, w stylu romańskim. Strome schody prowadzące do świątyni datują się na połowę XIV w. Piazza del Campidoglio zamyka Palazzo Senatorio z XIII–XIV w., obecnie siedziba władz miejskich. Budynek poprzedzają podwójne schody zaprojektowane przez Michała Anioła.

Strome urwisko na południowym zboczu Wzgórza Kapitolińskiego zwane jest Skałą Tarpejską (Rupe Tarpea), gdyż według legendy został tu strącony w przepaść przeciwnik Romulusa, Lucjus Tarpejusz. Według innej wersji, nazwa pochodzi od córki Spuriusza Tarpejusza, Tarpei, strąconej wraz z ojcem w przepaść, za to że podczas obrony Kapitolu przed Tacjuszem zdradziła wrogom wejście na zamek.

Serce starożytnego Rzymu stanowiło Forum Romanum (Foro Romano), znajdujące się w niewielkiej dolinie położonej pomiędzy rzymskimi wzgórzami: Kapitolem, Palatynem, Kwirynałem i Eskwilinem. To tutaj skupiało się życie miasta, zarówno w czasach Królestwa, Republiki, jak i później w okresie Cesarstwa. Aby objąć Forum wzrokiem, najlepiej jest wspiąć się na pobliskie Wzgórze Kapitolińskie (Monte Capitolino), a zwłaszcza jego południowy szczyt, Campidoglio.

Forum Romanum było największym i najważniejszym placem w Rzymie, miejscem spotkań i zebrań już na przełomie VII i VI w. p.n.e. To tu powstały pierwsze sklepy, zwane taberanae i stoły wekslarzy, menasae argentariae. Całe Forum można podzielić na starszą część zachodnią i młodszą, wschodnią. Najlepiej jest rozpocząć zwiedzanie wchodząc od strony via dei Fori Imperiali przez largo Romolo e Remo i zwrócić się najpierw ku starszym obiektom, po prawej stronie. Od razu na prawo od wejścia znajdują się ruiny budowli znanej jako Basilica Aemilia.

Za pozostałościami bazyliki wznosi się Curia Julia, a więc po prostu gmach posiedzeń Senatu, wybudowany w 52 r. p.n.e. przez Juliusza Cezara, po tym jak spłonęła poprzednia siedziba tego zgromadzenia. Przed Kurią znajdują się tzw. Rostra, czyli po prostu mównica ozdobiona u dołu kolumn dziobami okrętów (po łacinie właśnie rostra) zdobytymi podczas bitwy pod Ancjum, podczas wojny Rzymian z Latynami (338 r. p.n.e.). To tutaj w 43 r. p.n.e. zostały wystawione na widok publiczny głowa i dłonie Cycerona, po tym jak został zamordowany przez siepaczy Marka Antoniusza.

Tuż obok Rostrów wznosi się potrójny Łuk Triumfalny Septymiusza Sewera (Arco di Settimio Severo), wybudowany w 203 r n.e., w dziesiątym roku panowania cesarza. Znajdujące się na nim płaskorzeźby upamiętniają zwycięstwa, jakie odniósł on (wraz z synami) nad Partami. Początkowo inskrypcja na szczycie łuku wspominała o Septymiuszu i jego dwóch synach, Karakalli i Gecie, ale po śmierci ojca Karakalla zamordował brata i kazał usunąć jego imię z monumentu. Leżący w pobliżu tzw. Lapis Niger, czyli „czarny kamień” miał znaczyć miejsce, gdzie prawdopodobnie znajdował się grobowiec założyciela miasta, Romulusa.

Nieco w głębi, u stóp Wzgórza Kapitolińskiego, widocznych jest osiem wysokich jońskich kolumn. Są to jedyne pozostałości po stojącej tu niegdyś Świątyni Saturna (Tempio di Saturno) prawdopodobnie ok. 42 r. p.n.e. na miejscu wcześniejszej świątyni, sięgającej być może początków V w. p.n.e. Obok niej znajdują się pozostałości Świątyni Wespazjana i Tytusa wzniesionej przez Domicjana – trzy kolumny korynckie, które stały w fasadzie budowli.

W dolnej partii stoku Kapitolu wznosi się częściowo zachowana najniższa kondygnacja Tabularium – archiwum państwowego, zbudowanego przez Sullę w I w. p.n.e.

Wysoka (13,5 m) i smukła Kolumna Fokasa (Colonna di Foca) jest najpóźniejszym zabytkiem na Forum, wzniesiona została ona bowiem w 608 r. n.e., dla uczczenia wizyty w Rzymie cesarza Bizancjum. Naprzeciwko Kurii i Bazyliki Aemilia, przy via Sacra, pomiędzy świątynią Saturna a świątynią Kastora i Polluksa wznosiła się niegdyś Basilica Iulia (Basilica Giulia), siedziba sądu. Jej budowę zapoczątkował w 54 r. p.n.e. Juliusz Cezar, po jego śmierci dzieło kontynuował syn jego siostrzenicy i następca, Oktawian August.

Obecnie zachowały się jedynie schody, posadzka i szczątki kolumn. Trzy smukłe korynckie kolumny widoczne za ruinami bazyliki to jedyne pozostałości po świątyni Kastora i Polluksa. Pierwsza świątynia dedykowana tym boskim bliźniętom i zarazem patronom jeździectwa została wzniesiona w prawdopodobnie w 484 r. p.n.e. Legenda głosi, że podczas bitwy z Latynami nad jeziorem Regillus w 496 r. p.n.e. Kastor i Polluks zjawili się i pomogli Rzymianom odnieść zwycięstwo, a następnie zjawili się w miejscu, gdzie potem powstała poświęcona im świątynia, aby obwieścić miastu dobrą nowinę. Świątynia była wielokrotnie przebudowywana, widoczne dzisiaj kolumny pochodzą z 6 r. n.e.

Stojąca obok Regia była natomiast niezwykle ważnym budynkiem, siedzibą Najwyższego Kapłana (Pontifex Maximus), dziś widoczne są jedynie jego fundamenty. Świątynia Cezara wznosiła się w miejscu, gdzie spalone zostało ciało zamordowanego w 44 r. p.n.e. Juliusza Cezara. W tym jednym przypadku Rzymianie odeszli od tradycji i zamiast dokonać tradycyjnego pochówku na Polu Marsowym (Campus Martius), zgodzili się na spalenie szczątków dyktatora przed budynkiem Regii. Na lewo od Regii znajduje się jeden z najdziwniejszych budynków na Forum, świątynia Antonina i Faustyny (Tempio di Antonino e Faustina), wybudowana w 141 r. n.e. przez cesarza Antonina Piusa na cześć jego zmarłej żony, a w dwadzieścia lat później, po jego śmierci poświęcona także jemu.

Tuż obok wznosi się największa budowla na Forum, bazylika Maksencjusza, znana bardziej jako bazylika Konstantyna. Budowę rozpoczął w 308 r. n.e. cesarz Maksencjusz, ale w 312 r. został on pokonany i zabity w bitwie przy Moście Mulwijskim przez swego szwagra Konstantyna, który kontynuował budowę bazyliki. Ogromny posąg Konstantyna z drewna i marmuru, którego szczątki można podziwiać w Musei Capitolini, znajdował się pierwotnie właśnie tutaj. Via Sacra prowadzi do Łuku Triumfalnego Tytusa, wzniesionego w 81 r. n.e. przez cesarza Domicjana dla uczczenia zwycięstw jego brata Tytusa oraz ojca Wespazjana w Judei. Szczególnie interesujące są płaskorzeźby przedstawiające triumfalny pochód rzymskich żołnierzy niosących łupy zdobyte w świątyni jerozolimskiej.

Kolejnym miejscem, które w Rzymie trzeba zobaczyć są fora cesarskie (fori imperiali). Fora te były budowane przez kolejnych cesarzy nie tylko po to, aby przydać im chwały, ale również z konieczności utworzenia nowych przestrzeni dla wciąż rozrastającego się miasta, stolicy wielkiego i bogatego imperium. Najstarszym z tych forów jest Forum Cezara. Budowa rozpoczęła się w 54 r. p.n.e. Powstało ono pomiędzy Kurią, a dzisiejszą via dei Fori Imperiali. Dziś ze świątyni zostały jedynie trzy smukłe korynckie kolumny.

Forum Augusta powstało za sprawą Oktawiana Augusta w 41 r. p.n.e. dla uczczenia jego zwycięstwa nad zabójcami Cezara, Brutusem i Kasjuszem w bitwie pod Filippi. Pośrodku znajdowała się świątynia Marsa Mściciela (Tempio di Marte Ultare), a w niej posąg boga, o rysach bardzo przypominających Augusta. Forum było z jednej strony ograniczone forum Cezara, z drugiej natomiast wysokim murem przeciwpożarowym, oddzielającym go od dzielnicy mieszkalnej Subura. Ze świątyni pozostały jeszcze schody i cztery korynckie kolumny, a spora część forum znajduje się niestety pod zbudowaną przez Mussoliniego arterią.

Forum Wespazjana, znane pod nazwą Templum Pacis wybudowane po zwycięstwie nad Żydami w 71 r. n.e. znalazło się niemal w całości pod skrzyżowaniem ulic via dei Fori Imperiali z Corso Cavour. Pomiędzy nim a Forum Augusta znajduje się Forum Nerwy (Foro di Nerva), którego budowę zaczął już Domicjan, a zakończył już Nerwa (97 r. n.e.).

Ostatnim forum cesarskim było wspaniałe i rozległe Forum Trajana (Foro di Traiano). Wybudowane zostało ono w latach 107–113 n.e. Po jednej jego stronie wznosiła się ogromna, dwupiętrowa i pięcionawowa Basilica Ulpia, za którą znajdował się niewielki dziedziniec, a na nim Kolumna Trajana, wybudowana w 113 r. dla uczczenia dwóch zwycięskich kampanii Trajana w Dacji.

Pomiędzy via di San Gregorio i piazza del Colosseo, wznosi się potrójny, dość masywny Łuk Triumfalny Konstantyna, wzniesiony w 315 r. n.e. dla uczczenia zwycięstwa odniesionego trzy lata wcześniej nad współrządzącym Maksencjuszem. Mimo iż sam Konstantyn twierdził, że zawdzięcza zwycięstwo wizji Chrystusa, jakiej doznał podczas walki, na łuku nie pojawia się żaden element chrześcijański. Jedną z wizytówek Rzymu jest Koloseum.

Budowę tego największego rzymskiego amfiteatru rozpoczął w 72 r. n.e. cesarz Wespazjan, założyciel dynastii Flawiuszy i zawodowy żołnierz. Nakazał on osuszyć sztuczne jezioro stworzone na życzenie Nerona w okolicy pałacu Domus Aurea i na jego miejscu wznieść przybytek powszechnej rozrywki. Sądzi się powszechnie, że nazwa Koloseum pochodzi od ogromnych rozmiarów budowli, prawdopodobnie jednak nazwano je tak ze względu na stojący nieopodal znacznych rozmiarów posąg Nerona, który po samobójczej śmierci znienawidzonego cesarza został przez Flawiuszy przekształcony w posąg boga Słońca, dzięki dodaniu promieni słonecznych dookoła jego głowy.

Z zewnątrz Koloseum prezentuje się nadzwyczaj imponująco: zbudowane jest z trzech poziomów arkad i ostatniego poziomu, w którym znajdują się otwory służące do mocowania płóciennego dachu, tzw. velarium. Półkolumny wspierające arkady są doryckie na najniższym poziomie, wyżej jońskie, a na samym szczycie korynckie. Ocenia się, że amfiteatr mógł pomieścić ponad 50 tysięcy widzów, co więcej dzięki licznym wyjściom, zwanym vomitoriami, można go było bardzo szybko opróżnić. Podłoga areny została przebudowana za Domicjana, który zrezygnował z urządzania w amfiteatrze naumachii (bitew morskich), wykonana była z drewna i przysypana piaskiem (po łacinie arena oznacza właśnie piasek), w który mogła wsiąkać krew. Obecnie, gdy podłogi już nie ma, można podziwiać podziemne korytarze, którymi wyprowadzano zwierzęta oraz gladiatorów na arenę, a także inne pomieszczenia i mechanizmy, które pozwalały organizować ulubioną rozrywkę Rzymian z tak wielkim rozmachem.

Palatyn to wzgórze, na którym powstała w epoce żelaza pierwsza rzymska osada, a jednocześnie jedno z najprzyjemniejszych i najbardziej sprzyjających odpoczynkowi miejsc w starożytnym centrum Rzymu.

Żaden z palatyńskich budynków nie zachował się w nietkniętym stanie, z wielu nie pozostało prawie nic, dlatego nawet próba zrekonstruowania przypuszczalnego wyglądu wzgórza w pierwszych wiekach naszej ery wymaga niezwykle żywej wyobraźni. Wchodząc od via San Gregorio, mija się po lewej stronie Stadion Domicjana, czyli hipodrom, o którego istnieniu świadczy sporych rozmiarów zagłębienie terenu. Nie wiadomo jednak właściwie, czy był to stadion miejski czy też może prywatny obiekt cesarza.

Sam pałac zbudowany był z dwóch skrzydeł, reprezentacyjnego Domus Flavia i prywatnego Domus Augustana. W Domus Flavia znajdowała się m.in. aula regia, czyli sala audiencyjna oraz triclinium, w którym spożywano obiady. Było ono otoczone dziedzińcami, gdzie mieściły się fontanny, do dziś zachowały się dość dobrze pozostałości jednej z nich. Bliżej wejścia od via San Gregorio znajdują się ruiny rozległego kompleksu Domus Augustana, bardzo dobrze zachowane, sięgające nawet drugiego poziomu, ceglane ściany umożliwiają lokalizację dwóch wewnętrznych dziedzińców. Można też wyjść na zachowany pięknie taras, z którego roztacza się piękny widok na Circus Maximus i na całe wzgórze Awentyńskie.

Pomiędzy Domus Flavia i Domus Augusta wciśnięty jest budynek byłego klasztoru, w którym obecnie mieści się Antiquarium del Palatino, gromadzące co prawda niezbyt liczne, ale za to bardzo cenne znaleziska archeologiczne z terenów wzgórza.

Za Domus Flavia znajdują się dwa domy, pochodzące jeszcze z okresu późnej Republiki, zwane Casa di Livia (Dom Liwii) i Casa di Augusto (Dom Augusta). Szczególnie interesujący jest ten pierwszy, pochodzący z I w. p.n.e., jeden z najlepiej zachowanych na całym Palatynie. Prawdopodobnie była to część domu, w którym żyli Oktawian i jego żona Liwia. W porównaniu do cesarskich pałaców Domicjana, wydaje się on być bardzo skromny, ale też Oktawian opisywany jest raczej przez historyków i kronikarzy jako osoba dość skromna w przeciwieństwie do cesarzy późniejszego okresu.

Niewiele pozostało natomiast ze świątyni Kybele, bogini płodności, której kult Rzymianie przejęli z Azji. Dzisiaj widoczne są zaledwie fundamenty i kilka baz kolumn. Nieopodal znajdują się natomiast „Chaty Romulusa”. Według legendy, po zabiciu brata-bliźniaka Remusa, Romulus założył właśnie na Palatynie pierwszą osadę. W 1940 r. odkryte zostały w ziemi miejsca wypełnione innego rodzaju ziemią, niż ta, która znajdowała się wszędzie dookoła. Archeologowie ustalili, że są to pozostałości po pierwszych budynkach powstałych w tym miejscu w IX w. p.n.e.

Na zachód od Domus Flavia znajduje się Świątynia Apollina wzniesiona przez Augusta. Stała na środku wielkiego placu, otoczonego z trzech stron portykiem, w którym były ustawione posągi Danaid. Za panowania tego samego cesarza wzniesiono na północno-wschodnim krańcu Palatynu świątynię Jowisza Ultora (Mściciela), której ruiny ciągną się aż do kościoła S. Sebastiano.

Na Forum Boarium, nieopodal Palatynu wznosi się dość nietypowy łuk, nie przypominający właściwie cesarskich łuków triumfalnych Arco di Giano (Łuk Janusa), wybudowany prawdopodobnie w czasach panowania Konstantyna Wielkiego (IV w. n.e.) nad Cloaca Maxima, głównym kanałem kanalizacyjnym. Nie pełnił on jednak nigdy funkcji upamiętnienia ważnego wydarzenia czy sławnego władcy: stał on na skrzyżowaniu dróg na obrzeżach Forum Boarium i służył przede wszystkim jako schronienie handlarzom bydła, stąd też nie może dziwić jego masywna budowa: funkcja praktyczna była w tym wypadku dużo istotniejsza. Nad każdą z czterech arkad umieszczone są niewielkie figurki bogiń: Romy, Junony, Cerery i Minerwy.

Do kościoła San Giorgio al Velabro przylega natomiast niewielki Arco degli Argentari, czyli Brama Srebrników, wzniesiony w początkach III w. n.e. przez handlarzy bydła i dedykowany cesarzowi Septymiuszowi Sewerowi, stanowił bramę prowadzącą na znajdujący się nieopodal targ mięsny. Jego górna część ozdobiona jest płaskorzeźbami przedstawiającymi Septymiusza Sewera w otoczeniu rodziny.

Znajdujące się na Forum Boarium świątynie są jednymi z najlepiej zachowanych rzymskich zabytków z okresu Republiki. Pochodzą one z II w. p.n.e. i swój świetny stan zawdzięczają temu, że w średniowieczu zostały przekształcone w kościoły chrześcijańskie. Łączą one w sobie elementy architektury greckiej i rzymskiej. Pierwsza z nich, prostokątna Tempio di Portunus, dedykowana Portunusowi, bogowi portów, była wcześniej znana jako Tempio di Fortuna Virilis, czyli świątynia Ludzkiego Losu. Tuż za nią położona jest niewielka okrągła świątynia Herkulesa. Wielokrotnie uznawana była ona mylnie za świątynię Westy ze względu na podobieństwo łączące ją z budowlą stojącą na Forum Romanum.

Za mostem widoczna jest Wyspa Tyberyńska (Isola Triberina). W starożytności nadano wyspie kształt łodzi i poświęcono ją bogowi medycyny, Eskulapowi (do dzisiaj istnieje tu szpital) – w III w. p.n.e., na miejscu dzisiejszego kościoła San Bartolomeo, znajdowała się świątynia Eskulapa. Kościół został wzniesiony w X w. przez cesarza Ottona III, a dzisiejsze swoje kształty zawdzięcza przebudowom z XVI i XVII w. Uwagę zwróca też wieża zwana Torre dei Caetani. Wyspa pierwotnie połączona była z miastem trzema mostami, z których tylko jeden przetrwał do naszych czasów.

Via del Portico d’Ottavia prowadzi od Ponte Fabricio, łączącego lewy brzeg Tybru z wyspą, obok pozostałości Teatru Marcellusa aż do Casa Lorenzo Manilio. Teatr Marcellusa (Teatro di Marcello) wybudowany został przez Oktawiana Augusta w latach 13–11 p.n.e. na część jego siostrzeńca i zięcia oraz prawdopodobnego następcy, zmarłego przedwcześnie w wieku 19 lat (prawdopodobnie został otruty przez Liwię, drugą żonę Oktawiana).

Niewiele pozostało także ze wznoszącej się niegdyś nieopodal świątyni Apollinaa, przebudowywanej kilkakrotnie: dziś podziwiać można jedynie pochodzące z I w. n.e. trzy smukłe jońskie kolumny dźwigające fragment architrawu. Idąc dalej tą samą ulicą dochodzi się do imponującego, wspartego na korynckich kolumnach portyku. To wszystko, co przetrwało do dzisiaj z wielkiej kolumnady wzniesionej w 131 r.p.n.e, zwanej portykiem Metellusa, o od czasów Augusta – portykiem Oktawii na cześć jego siostry Oktawii. Kiedyś znajdowały się tu dwie świątynie: Jowisza Statora i Junony Reginy, ozdobione brązowymi posągami. Tym, co możemy oglądać dzisiaj, jest główne atrium, pierwotnie udekorowane marmurami. W średniowieczu wzniesiono tu kościół Sant’Angelo in Pescheria, obok którego odbywał się targ rybny (czyli właśnie pescheria: stąd też nazwa kościoła). Jeszcze dalej wznosi się wybudowany w 1497 r. dom, zwany Casa di Lorenzo Manilio, również w jego ściany wbudowano liczne rzymskie inskrypcje i płaskorzeźby.

Niedaleko, przy placu Mattei znajduje się słynna fontanna Żółwi (Fontana delle Tartarghe). Powstała ona pod koniec XVI w. wg projektu Giacoma della Porty. Cztery figury chłopców z brązu opierających stopy na głowach delfinów są dziełem Tadea Landiniego.

W zakolu tworzonym przez Tybr leży kolejne wzgórze – Awentyn. Znajdowały się tu ogromne place targowe, wspaniałe budynki starożytnego i średniowiecznego Rzymu: świątynie, łuki, kościoły i fortece.

Najbardziej znanym kościołem w tej dzielnicy jest Santa Maria in Cosmedin. Świątynia powstała w VII w. w miejscu wcześniejszego budynku oratorium z VI w., początkowo służyła grekokatolikom. Z IX i XII w. pochodzą: romańska dzwonnica, przedsionek i portyk. Pod portykiem znajduje się kamienna tarcza przedstawiająca rzymskiego boga rzek zwana Bocca della Verit? (Usta Prawdy). Legenda mówi, że kto włożywszy rękę do ust boga skłamie, temu bożek odgryzie dłoń. Nie jest to jedyna atrakcja kościoła: poza oryginalną posadzką mieszczą się tutaj m.in. dekoracje z marmuru z końca XIII w., mozaika z VIII w. w zakrystii, freski z IX–XII w.

Bazylika wczesnochrześcijańska i klasztor św. Dominika Santa Sabina datują się na V w. Znajdują się tu piękne mozaiki oraz złocone napisy. Piazza del Cavalieri di Malta i stojąca przy placu willa powstały w XVIII w. Mieści się tu również kościółek S. Maria del Priorato. Pochowany jest tu Piranesi, z urodzenia wenecjanin, z wyboru rzymianin – architekt tworzący w 2. poł. XVIII w., który wybudował placyk, willę i przebudował kościół. Sam też zaprojektował własny grób, który mieści się w kościele.

Wzgórze Celius – znajdujące się wschód od Awentynu – poza wspaniałymi ruinami starożytnymi posiada kilka ważnych kościołów wczesnochrześcijańskich, jak San Clemente z IV w., który zawiera wcześniejsze, pogańskie (z I w.) i późniejsze, średniowieczne struktury nałożone na sobie warstwami. W absydzie kościoła można podziwiać wczesnochrześcijańską mozaikę. Niemal naprzeciw położony jest kościół Santi Quattro Coronati z VII w. Pośród parku (Parco del Celio) znajduje się kościół i klasztor San Gregorio Magno z VI w. (przebudowane w XVII w.). Kompleks jest bogato zdobiony freskami. W tym samym parku, na ruinach wcześniejszych budynków powstała w średniowieczu bazylika Santi Giovanni e Paolo. Kościół Santa Maria in Domenica przechowuje mozaiki z IX w., a obok znajduje się Villa Celimontana – wspaniały przykład willi renesansowej. Pierwszym rzymskim kościołem na planie koła jest zachowana do dziś wczesnochrześcijańska świątynia Santo Stefano Rotondo z V w.

Na kolejnym rzymskim wzgórzu znajduje się najważniejszy, po bazylice św. Piotra w Watykanie, kościół dla katolików i pierwsza chrześcijańska bazylika wzniesiona w Rzymie – bazylika św. Jana na Lateranie. To właśnie tu odbywają się co roku uroczystości Wielkiego Czwartku.

Wybudowana została przez cesarza Konstantyna w IV w. na terenach niegdyś należących do rodziny Laterani: zostały im one jednak odebrane po tym, jak głowa rodu, Plautius wziął udział w spisku przeciwko Neronowi, od tego czasu były one własnością cesarzy. Bazylika zachowała do dzisiaj swoją oryginalną bryłę, jednak na przestrzeni wieków dwukrotnie niszczona była przez pożary i kilkakrotnie przebudowywana. Ostatnia poważna przebudowa wnętrza miała miejsce w 1646 r., a przeprowadził ją Borromini. Główna fasada jest natomiast dużo późniejszym, bo XVIII-wiecznym dodatkiem.

Wchodząc do bazyliki warto zwrócić uwagę na drzwi: główne brązowe pochodzą z Kurii na Forum Romanum, boczne zaś są otwierane podczas każdego Roku Świętego. Wewnątrz warto zwrócić uwagę na fresk w prawej nawie bocznej przedstawiający papieża Bonifacego VIII, który przypisywany jest Giottowi. Przepiękny gotycki ołtarz zwieńczony baldachimem i ozdobiony freskami, przy którym mszę może odprawiać jedynie papież, powstał w XIV w. Ciekawie prezentują się także XIII-wieczne krużganki, absyda ozdobiona znakomitymi mozaikami oraz boczna, północna fasada kościoła, dodana w 1586 r. przez Domenica Fontanę. Na szczególną uwagę zasługuje baptysterium powstałe w swym obecnym ośmiobocznym kształcie w 432 r., którego projekt posłużył potem za wzór innych baptysteriów.

Przylegający do kościoła Pałac Laterański (Palazzo Lateranense) był siedzibą biskupów Rzymu aż do ich niewoli babilońskiej w XIV w.; jednak nawet po jej zakończeniu papieże nie powrócili już na Lateran obierając sobie na rezydencję Watykan. Pierwotny Pałac Laterański spłonął niemal całkowicie w 1308 r., a w 1586 r. papież Sykstus V zlecił Fontanie zbudowanie nowego.

Przy placu S. Giovanni in Laterano umieszczony jest najstarszy ze wszystkich znajdujących się w Rzymie obelisków egipskich, który pochodzi z XV w. p.n.e. (w Rzymie od IV w. n.e.). Niedaleko bazyliki św. Jana na Lateranie znajduje się barokowy kościół Santa Croce in Gerusalemme.

Kolejna dzielnica Rzymu to Zatybrze. Przez Włochów nazywane Trastevere, przez wieki było dzielnicą uchodźców, ludzi niepokornych i rzymskiego proletariatu. Obecnie powoli traci dawny charakter i staje się „modne”.

Sercem Zatybrza jest plac Santa Maria in Trastevere, przy którym znajduje się bazylika nosząca tę samą nazwę. Budowa świątyni została ukończona na początku XII w., w wiekach następnych dodano m.in. strop i portyk (XVII/XVIII w.). Prawdziwą perłą kościoła są mozaiki w absydzie, wykonane w stylu bizantyńskim w XII–XIII w. Autorem XIII-wiecznych scenek przestawiających żywot Maryi oraz Maryję z Dzieciątkiem i św. Piotrem i Pawłem jest Cavallini. Warto też zwrócić uwagę na posadzkę z XI w. Mozaikami ozdobiona jest ponadto fasada kościoła –są one datowane na XII w. Po prawej stronie ołtarza znajduje się bogato zdobiona kaplica zawierająca m.in. fresk przedstawiający sobór trydencki.

Franciszkański kościół San Pietro in Montorio pochodzi z 2. poł. XV w. i jest jednym ze skarbców swej epoki. Znajdują się tu obrazy Del Piomba, Vasariego, Pomarancia, a jedną z kaplic zaprojektował Bernini.

Po drugiej stronie viale di Trawestere, bliżej Tybru znajduje się bazylika Santa Cecilia in Trastevere. Nieco dalej na północ, przy via della Lungara znajduje się kolejny zabytek: Villa Farnesina. Villa została zbudowana na początku XVI w. na zamówienie rodziny Chigich, bankierów ze Sieny, a następnie odkupiona przez Farnesinów. Prace prowadził Peruzzi, dzięki czemu willa jest oryginalnym, toskańskim akcentem w Rzymie. Wejście znajduje się na tyłach budynku i prowadzi do niego loggia.

Przy via Lungara, naprzeciw willi Farnesina, znajduje się Palazzo Corsini. Pałac pochodzący z XV w. w trzy wieki po jego powstaniu poddano gruntownej przebudowie. Budynek w którym mieszkała Krystyna Szwedzka, a następnie rodzina Corsinich, w XIX w. stał się własnością państwa i umieszczono tu galerię sztuki. W Palazzo Corsini przy via Lungara ma siedzibę Galeria Corsini.

Jest to najmniejsze z państw świata, którego powierzchnia wynosi 44 hektary, tak naprawdę jest to miasto w mieście. Z Watykanem bez wątpienia kojarzą się bazylika i plac św. Piotra. Plac św. Piotra od ponad tysiąca lat pełni rolę centrum chrześcijaństwa. Ma kształt doskonałej elipsy, której długość wynosi 240 m. Kolumnada okalająca plac oraz figury świętych i męczenników są dziełem Berniniego. Od końca XVI w. dwie połowy elipsy otaczającej plac składają się z czterech rzędów kolumn doryckich. W sercu placu stoi egipski obelisk sprowadzony do miasta przez cesarza Kaligulę. Na szczycie obelisku przechowane są relikwie krzyża Chrystusa. Warto pamiętać, że fontanny na placu zostały zaprojektowane przez Berniniego i Madernę.

Na miejscu męczeńskiej śmierci św. Piotra w 67 r. nawrócony cesarz Konstantyn kazał wznieść kościół. Aktualny budynek, który powstawał od początku XVI w. na życzenie papieża Juliusza II, wg projektu Bramantego jest dziełem wielu artystów – pracowali tu m. in. Bramante, Rafael, Sangallo, a od 1546 r. Michał Anioł i Bernini. Fasada została wykonana przez Maderna, który przekształcił również plan bazyliki z krzyża greckiego na łaciński. Bazylika została konsekrowana w 1626 r. Na fasadzie znajdują się rzeźby Berniniego (Chrystus oraz apostołowie), po dwóch stronach podwyższenia schodów – święci Piotr i Paweł. Wejście do bazyliki poprzedza portyk Maderna. Bazylika posiada pięć bram – ta znajdująca się z prawej strony to Brama Święta (otwierana jedynie podczas celebracji roku jubileuszowego) następnie Brama Sakramentów (XX w.), środkowa, renesansowa Brama Filarete, Brama Dobra i Zła (XX w.). Ostatnia to Brama Śmierci dedykowana papieżowi Janowi XXIII. Długość dłuższego ramienia krzyża bazyliki wynosi 210, a
wysokość kopuły 136 m.

Wewnątrz przy ostatnim filarze nawy głównej, po prawej stronie znajduje się statua w brązie – św. Piotr na tronie. Kopuła zdobiona jest mozaikami, a niszach umieszczone są barokowe posągi. Baldachim nad ołtarzem papieskim to dzieło Berniniego. W krypcie umieszczony jest grób św. Piotra. W prawej nawie znajdują się m.in. (kolejno od wejścia): Piet? Michała Anioła, pomnik Piusa XII, kaplica Najświętszego Sakramentu, Kaplica Gregoriańska (bogato zdobiona marmurem i mozaikami), żelazna brama Borrominiego, cyborium z brązu Berniniego, ołtarz Świętej Trójcy autorstwa P. da Cortona, Matka Boska Nieustającej Pomocy z XII w. W absydzie znajduje się konfesja św. Piotra, tron w brązie, który jest zarazem relikwiarzem ze szczątkami drewnianego tronu należącego ponoć do św. Piotra. Obok monumentu umieszczone są dwa grobowce papieży. Po lewej stronie znajduje się grobowiec Aleksandra VII wykonany przez Berniniego.

Cenotaf (symboliczny grobowiec) ostatnich Stuartów autorstwa Canovy mieści się w jednej z kaplic lewej nawy. Filarom kopuły towarzyszą czterej święci – autorem św. Longina (z włócznią) jest Bernini. Z portyku można najpierw wjechać i następnie pokonując wąskie schody wejść na kopułę, z której rozciąga się wspaniała panorama Wiecznego Miasta. Przez zakrystię wchodzi się do muzeum i Skarbca św. Piotra. Tutaj mieści się m.in. święta kolumna z IV w., krzyż cesarza Justyniana z VI w., cyborium Donatella i grobowiec Sykstusa IV wykonany przez Pollaiuola.

Pod główną nawą znajdują się Groty Watykańskie, gdzie złożono doczesne szczątki papieży. Ciekawsze są nowe Nowe Groty (nazwa zaprzecza prawdziwemu stanowi rzeczy, gdyż są one starsze od tych zwanych „Starymi”).

Perłą Watykanu i jedną z najwspanialszych dzieł sztuki na świecie jest Kaplica Sykstyńska, której budowę zakończono w 1480 r. Jej budowniczymi i architektami byli Giovannino de’ Dolci oraz Baccio Pontelli. Na prawej ścianie znajdują się sceny z życia Jezusa, na lewej – z życia Mojżesza. Autorami fresków są: Perugino, Pinturicchio, Botticelli, Signorelli i Ghirlandaio. Fresk na sklepieniu jest monumentalnym dziełem Michała Anioła malowanym w latach 1508–12. Z kolei Sąd Ostateczny na ścianie ołtarzowej kaplicy został ukończony ok. 1540 r. W Kaplicy Sykstyńskiej do dziś odbywają się ważne uroczystości kościelne, w niej też gromadzą się duchowni na konklawe.

W Watykanie trzeba zobaczyć też Muzea Watykańskie. Jest to jeden z największych zbiorów sztuki starożytnej i nie tylko, podzielony na wiele sekcji. Muzea posiadają również m.in. apartament papieża Aleksandra IV Borgii ze znakomitą sztuką religijną i bogato zdobioną Bibliotekę Watykańską.

_ Źródło: Bezdroża _